Ён, з кім дзеліцца неба сакрэтам...

Тамара ЛАЎРЭНЧУК

Барыс Сачанка ў сваёй кнізе аб Купалу „Сняцца сны аб Беларусі...” сцвярджае, што самы непасрэдны ўдзел у Купалавай смерці прымалі берыеўцы.

Іна Рытар з амерыканскага далёку глядзіць на трагедыю па-свойму: „Тут, на чужыне, кажуць: скончыў жыццё самагубствам і разумеюць, што ён адышоў змораны, духова паранены, але не пераможаны”. На бацькаўшчыне пра смерць Я. Купалы пішуць наўздзіў лаканічна: „трагічна памёр”. („На суд гісторыі”).

Георгій Колас (1929-1994), вядомы крытык і літаратуразнаўца, аддаў амаль 40 гадоў жыцця даследаванням жыцця і творчасці Я. Купалы. Вынікам стала кніга „Карані міфаў” (1998), якая на аснове архіўных дакументаў, гістарычных фактаў, іншых пісьмовых крыніц дае магчымасць чытачам самастойна шукаць ісціну.

Г. Колас не проста абвяргае напісанае Б. Сачанкам, П. Мядзёлкай, А. Лойкам і іншымі, а прыводзіць доказы: урыўкі з лістоў, архіўныя дакументы, паказанні сведкаў.

„... я не веру Сачанкавай версіі пра «берыяўскі» варыянт Купалавай пагібелі. Не веру ўсім жанчынам, якіх ён выстаўляе сведкамі. Не веру, што Купалу скінула ў пралёт жанчына. Сачанка аднойчы нават называў мне прозвішча — вядомая ў рэспубліцы (яна яшчэ жывая). Я ажно развёў рукамі: той жанчыны не было ў Маскве ў 1942-м”.

Янка Брыль у кнізе „Вячэрняе” (1994 г.), са слоў Пятра Панча піша: „Пятро Ёсыпавіч сам пачаў гэтую гутарку. На дзесятым паверсе, дзе мы з ім спыніліся, каля пралёту, у які зваліўся Купала. Ад успаміну пра гэта якраз і пачаў.

Утрох: Купала, Лынькоў і ён — стары, паважаны расказчык — выпілі, памятаецца ясна, палавіну паўлітра, колькі было ў бутэльцы. Захмяленне, такім чынам, выключаецца. Выйшлі на калідор. Ужо ў пакоі развітаўшыся, і яшчэ пастаялі, пагаварылі. Купала прысеў, прыткнуўся бачком на коўзкім мармуровым парапеце. А тут праходзіла з падносам афіцыянтка — з пустым ці з поўным посудам, з пакоя якога ці ў які пакой — ужо ні Панч тады, а я цяпер, у восемдзесят восьмым годзе, з яго расказу не памятаю.

Іван Дамінікавіч і ў шэсцьдзесят гадоў любіў, кажучы па-вясковаму, зачапацца з маладымі жанчынамі. Ветлым, вясёлым словам, з усёй кавалерскай тактоўнасцю. Так гаварыў мне і Панч. А сам я чуў ад цёткі Уладзі гордае: „Мой Янка быў еўрапеец!..” Не вытрымаў ён і тады, з таго злавеснага парапета. Ці то памкнуўся крышку гулліва: „Мая ж ты красунечка!”, ці то вельмі прыблізна хацеў штосьці падобнае сказаць, зрабіць. А маладзіца — ці стомлена, са зразумелай нецярплівасцю, ці таксама з ветлым какецтвам — нібы хацела адмахнуцца ці адхіснуцца ад шаноўнага кавалера. Ён варухнуўся таксама. Як і куды: да яе, ад яе — у тыя секунды ў памяці Панча не замацавалася. Адбылося адно — вялікі паэт, жывы чалавек паляцеў у глыбока-каменны пралёт...

Афіцыянтка ў той жа вечар знікла.

Расказана яшчэ і так, да таго, што ўжо хутка паўвека (напісана ў 1988 г. — Т. Л.) гаворыцца пра Яго заўчасную, трагічную смерць.

Некалькі сведак, нямала версій, — як быццам тут штосьці трэба было замоўчваць...”

Аднак замоўчвалі. І нават у 7-томніку (1976 г.) на 646 стар., дзе даецца летапіс жыцця і творчасці, такі запіс: „Чэрвень, 28. Памёр Янка Купала”.

Сумна.