Іх імёны засталіся ў гісторыі

Вольга САЧЭВІЧЫК

Будучы яшчэ вучаніцай сярэдняй школы дакладнай інфармацыяй пра Напалеона Орду не валодала. Можа таму, што гісторыя была не падрыхтавана, каб вынесці гэта на ўсеагульны агляд. І менавіта ў пачатку 90-х гадоў гісторыкамі-даследчыкамі быў зроблены вялікі ўклад у сусветныя скарбніцы спадчыны, папаўняючы іх такімі імёнамі як Казімір Лышчынскі, дынастыя прадпрымальнікаў Скірмунтаў, Францішак Бруздовіч, Міхал Бутаўт-Андрайковіч і інш.

І адышоўшае на нейкі час у гістарычны нябыт, нібы заблукаўшы ў калючым і хістаючымся вецці сённяшняй гісторыі, быццам занава, яркай зоркай узышло забытае імя Напалеона Орды, нашага слаўнага суайчынніка — мастака і музыканта, кампазітара і публіцыста, педагога і вучонага, які абудзіў глыбокі інтарэс да нашага мінулага, гонар за наш таленавіты і магутны духам беларускі народ.

Напалеон Орда нарадзіўся 11.02.1807 г. у радавым маёнтку Варацэвічы „Чырвоны двор” непадалёку ад Іванава, у сям’і інжынера-фартыфікатара Міхала Орды, які будаваў дарогі і каналы на Палессі. Нейкі час ён быў кіраўніком дваранства павета і адносіўся да той часткі інтэлігенцыі, якая марыла пра адраджэнне былой велічнасці і славы Вялікага княства Літоўскага, памылкова звязваючы свае спадзяванні з імем і палітыкай французскага імператара Напалеона Банапарта. Таму і даў Міхал Орда свайму сыну такое незвычайнае для Палесся імя — Напалеон. Бацька памірае рана і выхаваннем хлопчыка займаецца маці Юзафіна Бутрымовіч, дачка пінскага старасты Мацея Бутрымовіча — эканаміста-рэфарматара, шырокавядомага грамадскага дзеяча таго часу. Унук ім ганарыўся, дзед для яго быў ідэалам. З дзіцячых гадоў хлопчыку прывілі такое ўспрыманне навакольнага свету, бачанне прыгажосці палескай прыроды. Атрымаўшы добрую дамашнюю пачатковую адукацыю, Напалеон у дваццаць гадоў быў прыняты на вучобу ў Свіслацкую гімназію. Адкрыта была яна ў 1806 г. і знаходзілася пад патранатам Віленскага універсітэта. Узровень выкладання і матэрыяльная база тут былі сапраўды высокімі. Не менш высокім быў у гімназіі і дух вольнадумства. Усе сакрэтныя маладзёжныя арганізацыі гімназіі і Віленскага універсітэта дзейнічалі ў цесным кантакце. Членамі былі не толькі студэнты, а таксама некаторыя выкладчыкі.

Многія сябры Н. Орды не скончылі гімназіі, нават некаторыя сталі падсуднымі за дзеянні дзеля волі айчыны. Але Напалеон заканчвае гімназію ў 1823 г. і паступае ў Віленскі універсітэт. І з першых дзён уключаецца ў дзейнасць тайнага студэнцкага таварыства „Заране”. Дарэчы, гэта і стала прычынай выключэння яго з універсітэта ў 1826 г. Тады атрымаў 15 месяцаў зняволення ў віленскай турме.

Пасля вызвалення з турмы вяртаецца ў Варацэвічы, дзе знаходзіцца пад строгім наглядам паліцыі. У 1830-1831 гг. ён прымае актыўны ўдзел у нацыянальна-вызвольным паўстанні. І за мужнасць, праяўленую ў бітвах за свабоду свайго народа, капітан Орда адзначаны самай высокай узнагародай таго часу — залатым крыжам „Воінская доблесць”. А царскімі ўладамі Расійскай імперыі дзеянні Орды былі ацэнены па-другому. Ён быў аднесены да злачынцаў другога разраду, а радавы маёнтак падлягаў канфіскацыі на карысць дзяржавы пасля смерці яго маці Юзафіны Бутрымовіч. А самому Орду пагражала ссылка ў Сібір. Каб пазбегнуць ссылкі, Н. Орда вырашае эміграваць у Парыж. Пад чужым імем, у стане „служкі” свайго сябра Ціта Палонскага, пешшу, па шляхах Аўстрыі, Германіі, Швейцарыі, Італіі ён у 1833 г. дабіраецца да горада сваёй мэты, які быў у той час цэнтрам культурнага жыцця Еўропы і цэнтрам беларуска-польскай эміграцыі. А. Міцкевіч. Ф. Шапэн, Ф. Ліст, Дж. Расіні, Дж. Вердзі, Ш. Гуно, А. Бальзак, А. Стэндаль, І. Тургенеў — „залатое кола”, у якое ўвайшоў Н. Орда.

Асабліва блізкія адносіны склаліся ў яго з Фрыдэрыкам Шапэнам, а таксама з Адамам Міцкевічам, які жыў у Парыжы з 1831 г. і якому Н. Орда акампаніраваў на фартэпіяна на папулярных у той час літаратурных вечарах. Займаецца выяўленчым і музычным мастацтвам. Менавіта парыжскі перыяд жыцця прынёс Напалеону славу, прызнанне ў шырокіх колах творчай інтэлігенцыі Еўропы. Пацвярджэннем таго, што Н. Орда быў сябрам славутага на ўвесь свет кампазітара Ф. Шапэна, з’яўляюцца для нас, яго нашчадкаў, нешматлікія лісты. Ф. Шапэн высока ацаніў не толькі выканаўчыя здольнасці, але і кампазітарскі талент. І ў 1838 г. мініяцюры Орды, яго рамансы і песні на словы С. Вітвіцкага і А. Плуга былі выдадзены ў Францыі. Тут, у Парыжы, Орда знаёміцца і з Ферэнцам Лістам, піяністам і кампазітарам сусветнай славы, які прадказаў яму вялікую будучыню як выканаўцу і кампазітару. Аб высокім аўтарытэце Орды ў музычных колах Парыжа, шырыні яго таленту сведчыць і той факт, што ў 1843 г. таварыства акцыянераў італьянскай оперы аказала яму высокі гонар, выбраўшы яго дырэктарам аднайменнай оперы ў Парыжы. Але быць у такой ролі Напалеону давялося не больш двух гадоў. З-за рознагалоссяў акцыянераў тэатр перастаў існаваць.

Н. Орда працягвае займацца выяўленчым мастацтвам, выкладаннем музыкі, кампазітарскай дзейнасцю. Напісана мноства фартэпіянных твораў, больш за два дзесяткі паланезаў. Затым гэтыя творы гучалі са шматлікіх сцэн Францыі, Германіі, Польшчы, Беларусі. Шмат напісана вальсаў, полек, мазурак.

Спадчына Орды сведчыць пра тое, што актыўнай і шматграннай была і яго педагагічная дзейнасць. Тут ён выступае як даследчык і навуковец. У сярэдзіне 1850-х гадоў піша „Граматыку польскай мовы” (для французаў), затым у 1858 г. у Берліне, а ў 1874 г. у Варшаве.

У 1873 г. свет убачыў „Граматыку музыкі” як найвыдатнейшы вынік яго шматгадовай педагагічнай і даследчай працы. Наогул, музычная і педагагічная спадчына Орды перажывае цяпер сваё другое нараджэнне. Расце колькасць прыхільнікаў яго музычнага таленту. Валодаючы выдатнымі здольнасцямі музыканта і музычнага педагога, Орда усё ж аддаваў перавагу выяўленчаму мастацтву. Амаль усё сваё жыццё прысвяціў малюнку — архітэктурнаму пейзажу.

З канца 30-х гадоў дзевятнаццатага стагоддзя пачаў займацца ў студыі П’ера Жырара (1806-1872), знакамітага французскага майстра архітэктурнага пейзажа.

Першыя малюнкі земляка з’явіліся пасля таго, як ён у 1840-1842 гг., вандраваў па Францыі і Рэйнскай вобласці. Затым паявіліся цыклы з паездак па Іспаніі, Партугаліі і Алжыры, дзе на паперы былі адлюстраваны архітэктурныя славутасці Мадрыда і Лісабона.

Здзейсніўшы трынаццаць паездак па краінах Заходняй Еўропы, Орда стварае шматлікія цыклы малюнкаў, многія з якіх і сёння ўпрыгожваюць турысцкія карты і даведнікі.