Як згарэў Паляўнічы дом у Белавежы

Пётр БАЙКО

Пажар Паляўнічага дома, да якога дайшло ўначы з 23 на 24 студзеня 1962 года, звязаны са знаходжаннем у Белавежскай пушчы Хрушчова і Гамулкі, якія палявалі спярша на беларускім баку. Калі яны выбіраліся ў польскую частку пушчы, даведаліся аб успыхнуўшым пажары. Павярнулі затым ва ўрадавы палацык, што пабудаваны ва ўрочышчы Віскулі. Праўда, хадзіла і такая версія, што яны паехалі ў Аўгустаў. Там у вайсковым яхтклубе мелі весці перагаворы. Але гэта малапраўдападобна. Наўрад, ці Гамулка рызыкнуў ехаць з госцем ноччу аж у Аўгустаў. Распаўсюджаную, перш за ўсё экскурсаводамі, якія водзяць экскурсіі па Белавежы, версію, што Хрушчоў уцякаў з пажару ў адных трусіках, трэба аднесці да бабуліных казак. Гэты аповед несумненна размалёўвае ўсю гісторыю пажару, але зусім непраўдзівы. Хрушчоў жа нават не паспеў пабываць у Паляўнічым доме. Але ад чаго людская фантазія? Пабываўшы ў Белавежы, можаце таксама пачуць і такі анекдот. Калі Хрушчоў вярнуўся ў Маскву, яго таварышы спыталі: „Ну, што Мікіта, упаляваў у Белавежы зайца?” На гэта той са злосцю меў адказаць: „Не, затое асмаліў сабе яйца!”

Пажар Паляўнічага дома мне самому добра запамятаўся. Мне было тады адзінаццаць з лішкам гадоў. Калі раніцай 24 студзеня, разам з іншымі дзецьмі ішоў я ў школу, здалёк убачыў дым над Палацовым паркам. Хутка даведаліся мы, што згарэў Паляўнічы дом. Сабралася нас грамадка хлапчукоў, якія пабеглі паглядзець месца пажару. Найбліжэй было алеяй побач разбураных руінаў палаца. Але там нас спынілі незнаёмыя мужчыны, наказваючы вяртацца ў школу. Тады мы схітрылі. Добра нам вядомай сцяжынкай па-над ставамі дабраліся на поле, што за Палацовым паркам. Адтуль крыху лепш было відаць дагараючую будыніну. Нейкі напаткаўшы нас жыхар Белавежы перасцярог, каб не падыходзіць бліжэй, бо могуць... страляць! Помню яшчэ, што ўрок у той дзень распачаўся са спазненнем, бо і іншыя дзеці таксама праявілі зацікаўленне пажарам.

Аб прычынах пажару жыхары Белавежы, як і цэлай Польшчы, афіцыйна ніколі нічога не даведаліся. Праўда, праз два дні інфармацыю аб здарэнні падалі „Gazeta Bialostocka” i „Sztandar Mlodych”, але ў гэтых заметках аж кішыць ад непраўдзівых фактаў.

Дзень да пажару ўвесь Палацовы парк быў абстаўлены войскам, а жыхароў Белавежы папярэджана, каб ніхто паблізу яго не круціўся. Чутка пра тое, што Хрушчоў з Гамулкам палююць на беларускім баку, а назаўтра Гамулка будзе прымаць кіраўніка савецкай дзяржавы ў Белавежы маланкава разышлася паміж жыхарамі. Пажар пачаўся каля першай гадзіны ночы. Віктар Мэрынг, тадышні міліцыянт пастарунка ў Белавежы, успамінаў свайго часу: „Прыбег я ў парк. Якраз прыехала пажарная каманда. Ускочылі мы ў калідор, каб ратаваць тое, што яшчэ можна было вынесці. Будынак гарэў. У канцы калідора стаяў нейкі цывільны і папраўляў сабе перад люстрам гальштук, быццам выбіраўся на баль. Я падбег да яго, а ён мне паказаў значок на лацкане пінжака, накрычаў і загадаў усім выйсці. Стаім перад будынкам, смала капае са сцен, а гасіць не даюць. Калі ўжо было па ўсім, саставіў я пратакол з паказанняў сведкаў, і паехаў у Гайнаўку. Праз тры дні прыехаў асабісты пасыльны Цыранкевіча і забраў усе паперы ў Варшаву. Потым прысудзілі на 3 гады нейкага зусім нявіннага чалавека, быццам бы ён не дапільнаваў сваіх абавязкаў”.

Чэслаў Аколаў, тадышні кіраўнік Музея, успамінае: „Да пажару бег я з працаўнікамі музея і сваёй маці. Людзі з Бюро аховы ўрада прабавалі нас затрымаць. Аднак мы праігнаравалі забарону і ўскочылі ў сярэдзіну будынка. Ратавалі з аснашчэння што толькі маглі. Пажарнікі з белавежскай каманды мелі клопат з тушэннем пажару, бо ціск вады ў гідранце аказаўся надта нізкі. Пажарнікаў з Гайнаўкі чакалі вельмі доўга, бо тэлефонная сувязь з ёю была магчымая ноччу толькі праз Варшаву”.

Прычыны пажару даследавала спецыяльная камісія з прадстаўнікоў пракуратуры, міліцыі і пажарнай аховы. Што яна вызначыла, ніхто не ведае. Справу дакладна засакрэцілі.

У 1989 годзе журналісты „Prawa i Zycia”, Данута і Аляксандр Вранішэўскія, прабавалі дайсці праўды. Падаліся яны ў Ваяводскую пракуратуру ў Беластоку, дзе даведаліся, што акта справы пайшлі „на размол”. У Ваяводскай камендатуры міліцыі ўстанавілі, што яна 25 студзеня 1962 г. перадала справу пракуратуры, а тая 31 мая таго ж года пагасіла яе па прычыне недахопу доказаў злачынства.

Частка працэсу вялася тайным парадкам, таму што пры дапамозе працаўнікоў бяспекі дапытвалі членаў Бюро аховы ўрада, якія знаходзіліся ў Доме падчас выбуху пажару. Пракурора Ежы Ратасевіча, які гэтым займаўся, цікавіла ці людзі з абставы не сарганізавалі сабе піяцкай бяседы, у час якой праз неасцярожнасць магло дайсці да зацярушэння агню. Аднак гэтага даказаць не ўдалося. Што і можна было прадбачыць. Усё ж пракурор Ратасевіч паслаў праз пасрэдніцтва Генеральнай пракуратуры ПНР ліст прэм’ер-міністру Ю. Цыранкевічу, у якім інфармаваў пра неадпаведныя паводзіны ахоўнікаў у час пажару. Ці ён наогул дайшоў да адрасата — можна сумнявацца.

У Белавежы людзі задумоўваліся, чаму пажар не застаў ахову ў піжамах, а ў касцюмах? Чаму ахоўнікі не стараліся адпачыць перад днём цяжкай працы? Чаму не дапускалі абслугі да помачы ў ратаванні будынка і аснашчэння? Магчыма, што ў гэты спосаб хацелі скрыць кампрамат. Што гэта магло быць? Доказ выпіўкі ці падрыхтоўванага замаху на жыццё кіраўнікоў дзяржаў?

Версія аб замаху, на першы погляд — несур’ёзная, усё ж магла быць сапраўднай. Віктар Мэрынг апавядаў, што пару гадоў пасля пажару, пры нагодзе нейкай „сустрэчы дружбы”, закрануў ён тэму пажару Паляўнічага дома. Прысутны на сустрэчы савецкі палкоўнік сказаў, што той памятнай ноччу нехта з абставы страляў у Хрушчова, і што гэта не была першая і адзіная спроба адсунуць яго ў такі спосаб ад улады. Некаторыя белавежцы нават чулі ў згаданую ноч выстралы ў беларускай частцы пушчы, але маглі быць гэта таксама выстралы паляўнічых.

Калі б прыняць версію, што ў пушчы фактычна падрыхтоўваўся замах, то не была б гэта першая такая спроба ў Польшчы пазбавіць жыцця Хрушчова і Гамулку. У 1959 г. падчас афіцыйнага візіту Хрушчова ў Польшчу, Эдвард Герак намовіў гасцей, каб у дарозе з аэрадрома ў Межэнцінах пераехаць праз яго роднае Загужэ. І менавіта перад гэтай мясцовасцю ўзарвалася міна, укладзеная ў прыдарожнае дрэва. Падобная сітуацыя здарылася ў снежні 1961 г. На гэты раз міна ўзарвалася перад калонай аўтамабіляў з I сакратаром Уладыславам Гамулкам, выязджаючай з шахты ў Загужы, пасля акадэміі з нагоды Барбуркі. Замахоўца-пірамана нібыта злавілі, але ці ніхто за ім не стаяў? Гэтае і Гамулку не было вядома.

Найбольш праўдападобную прычыну пажару Паляўнічага дома прадставіў стораж Мікалай Няхода. Ён патаемна апавядаў давераным знаёмым, што да прыезду гэтак вялікіх гасцей пазмянялі мэблю, дываны і шмат іншага аснашчэння. Напалілі нанач у печках і ўсе пайшлі спаць. Пасля поўначы да Няходы прыйшоў у піжаме палкоўнік аховы і заявіў: „Са сцяны выходзіць дым. Мне патрэбна сякера, каб адбіць дошкі”.

Узялі сякеру і пайшлі ўдваіх у той пакой. Фактычна, са сцяны з панеллю выходзіў дым. У гэтым пакоі не было печкі. Панель мела на сваіх злучэннях па-мастацку высвідраваны дзіркі. І менавіта з гэтых дзірак, якраз пры ложку ахоўніка, ішоў дым. Адбілі дошкі, шугнула полымя. На пачатку доўга не выклікалі пажарнікаў, а калі ўжо тыя прыехалі, ахова доўга трымала іх пры ўязной браме. Потым ужо не было чаго гасіць. Няхода не знаходзіў іншага тлумачэння, як тое, што лянівы ахоўнік укінуў недакураную папяросу ў дзіркі панелі. І ў такі празаічны спосаб меў згарэць будынак.

Праведзеная пасля пажару спецыялістычная экспертыза нібыта паказала, што будыніна пасля вайны ўвогуле не рамантавалася, у сувязі з тым у правадах комінаў узніклі расколіны, праз якія іскры прабраліся найхутчэй унутр дома. Хапіла, каб занялася драўляная панель. Чэслаў Аколаў у сваю чаргу сцвярджаў, што коміны былі правераны тры тыдні да пажару і ўсе ўказанні былі поўнасцю выкананы.

Якая праўда? Баюся, што мы яе ўжо ніколі не пазнаем. На месцы згарэўшага Паляўнічага дома, на яго фундаменце вырас новы будынак, які здалі ў карыстанне ў верасні 1964 года. Але ён ужо ў нічым не напамінае папярэдняга збудавання.