У гонар Мітрафана Доўнар-Запольскага

Лена ГЛАГОЎСКАЯ

Мітрафан Доўнар-Запольскі, хаця са спазненнем, але, здаецца, дагэтуль як адзіны, звязаны з Беларускай Народнай Рэспублікай, дачакаўся прызнання, якое праяўляецца навуковымі чытаннямі і помнікам у цэнтры Рэчыцы.

Справа ў тым, што М. Доўнар-Запольскі нарадзіўся ў Рэчыцы 14 чэрвеня 1867 г. Праз 130 гадоў — у 1997 г. — Рэчыца ўшанавала памяць свайго земляка помнікам, які выканаў беларускі скульптар Валеры Янушкевіч. На помніку надпіс: „Выдатнаму гісторыку — Мітрафану Доўнар-Запольскаму”. Яго біяграфія ўвайшла ў кнігу „Памяць” Рэчыцкага раёна. Праўда, вуліцы яго імя яшчэ ў Рэчыцы няма, але трэба спадзявацца, што калі ў Рэчыцы пачнуць мяняць камуністычныя назвы, магчыма нехта заменіць вуліцу Савецкую на М. Доўнар-Запольскага. Такая вуліца ёсць ужо ў Кіеве, дзе М. Доўнар-Запольскі вучыўся і працаваў ва універсітэце, дзе быў арганізатарам і рэктарам Камерцыйнага інстытута. Калі б на той час у Беларусі была вышэйшая школа, ён, пэўна, працаваў бы ў ёй.

Абвяшчэнне БНР М. Доўнар-Запольскі сустрэў у Кіеве, напісаў там вядомую брашуру „Асновы беларускай дзяржаўнасці”, перакладзеную на розныя мовы, быў прадстаўніком дыпламатычнай місіі БНР ва Украіне і старшынёй яе гандлёвай палаты. Народны Сакратарыят БНР прыцягнуў яго да працы над стварэннем Беларускага дзяржаўнага універсітэта. Бурлівыя падзеі ў Беларусі — бальшавіцкая, польская і зноў бальшавіцкая акупацыі Беларусі 1919 і 1920 гг. — не дазволілі здзейсніць праект, а М. Доўнар-Запольскі апынуўся ў Баку, дзе быў адным з арганізатараў Бакінскага універсітэта. У 1925 годзе прыехаў у Мінск са сваёй бібліятэкай. Працуючы год у Беларускім дзяржаўным універсітэце і Інстытуце беларускай культуры, падрыхтаваў да выдання „Гісторыю Беларусі”, з-за якой быў вымушаны пакінуць Мінск і выехаць у Маскву, дзе і памёр у 1934 г. „Гісторыя Беларусі” так і не была выдадзена да 1994 г., а асоба М. Доўнар-Запольскага, выдатнага гісторыка, была выкрэслена з гістарыяграфіі і забыта ў БССР.

Толькі ў 90-я гады асоба М. Доўнар-Запольскага пачала вяртацца з забыцця ў Рэспубліцы Беларусь, як і гісторыя БНР ды многіх яе дзеячаў. У партыйным архіве быў знойдзены машынапіс „Гісторыі Беларусі”, перакладзены на беларускую мову і выдадзены ў 1994 г. Зараз рыхтуецца да выдання ў рускамоўным арыгінале. Сёння можна ўжо нават гаварыць пра свайго роду „доўнаразнаўства”. Пасля двух чытанняў выдадзены дастойны зборнік дакладаў „Даследчык трох народаў: М. В. Доўнар-Запольскі” (Гомель — Рэчыца 2000), сабрана бібліяграфія яго багатай творчасці. І ўсё ж на недахоп грунтоўнага даследавання пра жыццё і творчасць гісторыка наракала арганізатарка В. Лябедзева, падсумоўваючы трэція доўнараўскія чытанні.

Пачаліся яны ў Рэчыцкім педагагічным каледжы. Пасля пленарнага пасяджэння ўсе ўдзельнікі паехалі пад помнік М. Доўнар-Запольскаму, дзе прамаўлялі прадстаўнікі мясцовых улад, Украіны і Расіі. Мяне выклікалі да выступлення як прадстаўніка Польшчы. Прыйшлося імправізаваць пра дастойнасць М. Доўнар-Запольскага, пашану да яго жыхароў Рэчыцы і тую магнітную сілу вялікасці М. Доўнар-Запольскага, якая за дванаццаць гадзін з Беластока прыцягнула мяне ў Рэчыцу. Пасля было ўскладанне кветак — чырвоных гваздзікаў. Згледзеўшы з Нінай Стужынскай непадалёку гандаль кветкамі, купілі мы бел-чырвона-белыя ружы.

Далейшая частка чытанняў праходзіла ў асяродку рэчыцкіх нафтавікоў у Мілаградзе над Дняпром. Умовы сапраўды на еўрапейскім узроўні — калі б яшчэ далей ад чарнобыльскай зоны. Таму і даклады чыталіся і слухаліся з прыемнасцю. Працавалі дзве секцыі: жыццёвы і навуковы шлях М. Доўнар-Запольскага ды з гісторыі рэчыцкай зямлі. У „доўнаразнаўчай” частцы ўдакладняліся этапы жыцця і навуковай дзейнасці гісторыка, часта на аснове новых архіўных звестак (В. Лябедзева — аб юнацкіх гадах М. Доўнар-Запольскага, Людміла Гурбова з Сімферопаля — крымскі перыяд дзейнасці, Андрэй Кіштымаў — пра бакінскі перыяд). Разглядалася навуковая спадчына гісторыка: этнаграфічная, гістарыяграфічная, эканамічная. Некаторыя дакладчыкі разглядалі дэталёва „Гісторыю Беларусі” — польскае пытанне ў ёй, грамадска-палітычнае становішча ў Беларусі ў пачатку ХХ ст., устарэлая лексіка і беларусізмы. Ставілася пытанне: „Гісторыя Беларусі” гэта падручнік ці манаграфія? Шкада, што дакладчыкі не паспрабавалі параўнаць погляды М. Доўнар-Запольскага і іншых гісторыкаў таго часу — Усевалада Ігнатоўскага, Вацлава Ластоўскага.

Цікавыя даклады прадставілі Людміла Сільнова з Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі пра пошукі бібліятэкі М. Доўнар-Запольскага, якую ён прывёз у 1925 г. з Баку (некалькі тысяч тамоў) і Сяргей Міхальчанка з Бранскага педагагічнага універсітэта пра М. Доўнар-Запольскага ў Інтэрнэце. З першага вынікала, што знайшлося пакуль няшмат з доўнараўскай бібліятэкі і трэба шукаць далей. З другога можна было даведацца, што М. Доўнар-Запольскі знаходзіцца нават у віртуальнай прасторы, напрыклад, як герой літаратурнага твора І. Тахры і Ш. Ульгіна „Три жизни Сергея Бояршинова, банкира и художника” (http:// www.art._lito.spb.ru/2001/prose/tahri/2.html).

У другой секцыі былі зачытаны даклады па гісторыі рэчыцкай зямлі ХVI-ХХ стст. Самае цікавае, што па слядах М. Доўнар-Запольскага па Рэчыцкім раёне прайшла навуковая экспедыцыя Гомельскага універсітэта, якая сабрала фальклорна-этнаграфічную спадчыну. Застаецца параўнаць, што за сто гадоў захавалася ў народзе.

Чытанні закончыліся экскурсіяй у Рэчыцу, на бераг Дняпра, дзе знаходзіцца юбілейная капліца, прысвечаная Еўфрасінні Полацкай. У 1910 г. менавіта ў час пераправы ёйных мошчаў з Кіева ў Полацк, у Рэчыцы на беразе быў прыпынак. У народнай памяці засталіся ўспаміны пра гэтае свята. Капліца, якую запраектаваў Эдуард Агуновіч, была высвячана ў верасні 1995 г. Зараз усе маладыя пары едуць туды ўскладаць кветкі. За адной з такіх пар (была субота) удзельнікі чытанняў падаліся на вячэру ў рэстаран. Хаця сучаснае вяселле ў Рэчыцы нічым не нагадвала вяселля з доўнараўскіх апісанняў, але можна было за ім паназіраць, а нават уключыцца ў сучасныя вясельныя танцы. Віцэ-мэр Сяргей Сташук, які прадстаўляў мясцовую ўладу, перапрашаў усіх за такую нязручнасць, але ўдзельнікам гэта абсалютна не мяшала. Дарэчы, улады горада вельмі спрыяюць „доўнараўскім чытанням” у сэнсе арганізацыйнай і фінансавай падтрымкі. Усяго гэтага не было б, каб не пашана да свайго земляка, вернутага з забыцця ў Рэчыцу. Як некалі сам М. Доўнар-Запольскі гаварыў, каб нешта арганізаваць, напрыклад, універсітэт, апрача добрай волі патрэбны памяшканне і сродкі. На шчасце Рэчыца, 70-тысячны раённы горад, мае сваю нафту, з якой жывуць 30% жыхароў. Улады горада сябруюць са Свідніцай у Польшчы. У горадзе таксама вядомы піўзавод, які перапрацоўвае нямецкі хмель. Дарэчы, у Рэчыцы ў кожным рэстаране прапануюць сваё піва. Удзельнікі чытанняў таксама мелі магчымасць яго пакаштаваць і, як ацанілі, не горшае яно за „Лідскае”.

Разам з устанаўленнем юбілейнай Еўфрасіннеўскай капліцы пачалося ў Рэчыцы ажыўленне рэлігійнага жыцця. І так — да сваіх сакральных функцый паволі вяртаюцца царква і касцёл, каля якіх апошнімі гадамі ідзе вялікі рамонт. Так Рэчыца ў сваю сучаснасць і будучыню вяртае пашану да спадчыны, таксама Мітрафана Доўнар-Запольскага.