На славацкай Русі

Мікола ВАЎРАНЮК

На гэтую адрозненасць між Польшчай і Славакіяй звярнуў я ўвагу, калі некалькі гадоў таму праязджаў па гэтай ваколіцы. На жаль, тады не было часу на тое, каб затрымацца, паглядзець зблізу тыя царкоўкі, пагаварыць з людзьмі. Таму карцела мяне вярнуцца ў тыя ваколіцы Закарпацця — частку адзінага этнакультурнага абшару, які тысячу гадоў быў у Венгерскім каралеўстве (называны Венгерскай Руссю), а цяпер апынуўся аж у чатырох дзяржавах: Славакіі, Венгрыі, Румыніі і найбольшая частка ва Украіне.

Тутэйшыя

Турыстычны даведнік з серыі Let’s go паўночна-ўсходні рэгіён Славакіі апісвае ў двух сказах: Шарыш праславіўся калісьці як буферная тэрыторыя ў час турэцкіх і сарацынскіх (? — мабыць маюцца на ўвазе татары або якія іншыя загоншчыкі з прычарнаморскіх стэпаў — М. В.) навалаў, але цяпер дрэмле ціхенька, схаваны сярод пагоркаў усходняй Славакіі. Турыстыка ўсё чакае сваіх лепшых дзён у сонных, маляўнічых мястэчках гэтага рэгіёна.

У праўдзівасці гэтых слоў пераканаліся мы ў Свідніку — прыблізна дзесяцітысячным мястэчку — шукаючы начлегу. Гасцініца „Дукля” з часоў развітага сацыялізму не прываблівала, інтэрнаты былі зачынены, дапытацца пра прыватныя кватэры было немагчыма, у новым прыватным гатэлі цэны аказаліся не на нашу кіншэнь. Парцье аднак зарэкамендаваў нам паню Сабалёву па вуліцы Ліповай (не бескарысна, пра што казала нам гаспадыня, стараючыся выдаіць ад нас і на аплату гэтага нагоншчыка начлежнікаў). У пані Сабалёвай мы не толькі пераначавалі, але і пагаварылі ўдоваль аб тамтэйшым жыцці-быцці.

У Свідніку ёсць новая праваслаўная царкоўка, купалы якой яўна адлюстроўваюць архітэктуру гайнаўскага сабора Святой Тройцы. У мястэчку, апрача праваслаўных, жывуць грэка-католікі і рымскія католікі, ёсць два ўкраінскія музеі — адзін у салідным мураваным будынку ў цэнтры гарадка, а другі пад адкрытым небам, у якім прэзентуецца драўлянае дойлідства русінаў-закарпатцаў ад ХVIII да паловы ХХ стагоддзя. Можна там паглядзець хаты (цікава, што яшчэ ў ХХ стагоддзі будавалі іх без коміна), гаспадарчыя будынкі, вадзяны млын, царкву, вясковую школу, карчму.

Перыферыйнасць і малое значэнне рэгіёна, які належыць да ўкраінскага моўнага арэалу, не спрыялі ўзнікненню тут украінскай нацыянальнай свядомасці. Нацыянальныя цэнтры былі ў Галіччыне, а тутака было пачуццё адно „тутэйшасці”, „свойскасці”.

— Пасля вайны адкрылі тут украінскія школы, — расказвае пані Сабалёва, — але мы тут гаворым не па-ўкраінску, а па-свойму, па-шарышску. Ды і дзецям пасля такіх школ цяжка было далей вучыцца.

Складаецца ўражанне, як быццам нікуды ты не выязджаў з Беласточчыны. У нас жа таксама ніхто „чыста” не гаворыць па-беларуску, а толькі па-свойму. І нашым людзям мяшалі нацыянальныя школы, бо яны „тармазілі” аванс іхніх дзяцей.

Чыноўнікі і вернікі

Такія выказванні пачуем яшчэ не раз, нават ад прадаўшчыцы білетаў ва ўкраінскім скансэне ў Свідніку, які мы агледзелі ў даволі кур’ёзных абставінах. Па панядзелках, паводле распіскі, музей зачынены. Але брама была адчынена. Калі мы ўжо добра нахадзіліся па ім, падбегла да нас жанчына, але не выгнала нас адтуль, а толькі ўзяла грошы за білеты. А вось у Медзілабарцах у Музеі Энды Вархола (бацькі гэтага караля поп-мастацтва выехалі ў Амерыку менавіта з гэтай ваколіцы) паставіліся да нас куды горш. Нягледзячы на тое, што былі там працаўнікі, усярэдзіну нас не пусцілі. Не памаглі просьбы кшталту: мы ехалі здалёк, не будзем замінаць, ну пусціце ж. У панядзелак наш музей зачынены і ўсё. Чыноўнікі ў Славакіі вельмі нагадваюць беларускіх.

Але мелі мы і прыемныя сустрэчы, як хаця б з настаяцелем праваслаўнага прыхода ў Ладыміраўцах. Паказаў ён нам мураваную царкву, якую пабудавалі ў 20-я гады мінулага стагоддзя рускія эмігранты. Тут быў і манастыр, але пасля ІІ сусветнай вайны манахі раз’ехаліся па свеце. З усяго манастыра засталася адно царква. І вернікі.

Адносіны паміж праваслаўнымі і грэка-католікамі падаліся мне не такімі складанымі як на Украіне, не бачыў я ніякай варажнечы паміж канфесіямі. Напатканы на вуліцы Свідніка уніяцкі семінарыст з захапленнем расказваў пра праваслаўную царкву ў Свідніку. Славацкія уніяты былі прымушаны падчыніцца пастановам г.зв. Львоўскага сабора 1945 года і перайсці на праваслаўе толькі ў 1968 годзе, пасля інвазіі на Чэхаславакію войскаў Варшаўскага дагавору. У 1990-я гады іхнія цэрквы былі ім вернуты, а праваслаўныя большасцю мусілі пабудаваць сабе новыя. У многіх мясцовасцях стаяць цяпер па два ўсходне-хрысціянскія храмы. Тады ўзнікла і згаданая царква ў Свідніку. А паколькі хор адтуль пабываў раней на Фестывалі царкоўнай музыкі ў Гайнаўцы, дык і архітэктурныя ўплывы ясныя.

Каларыт

У сталіцы Шарыша — 70-тысячным Прэшаве — як быццам згушчаная гісторыя гэтай цікавай і багатай на розныя культуры зямлі. Непадалёк праваслаўнага сабора святога Аляксандра Неўскага размяшчаецца пратэстанцкая гімназія. Ідучы далей Галоўнай вуліцай трапляем на уніяцкі сабор, а яшчэ далей — на рымска-каталіцкую катэдру святога Мікалая. Багацце культур і разнароднасць у Славакіі не хаваюцца, аб чым сведчаць хаця б двухмоўныя назвы мясцовасцей.

Хацеў я быў падацца далей па Закарпацці, на Украіну і ў Румынію, але мае спадарожніцы рашуча адмовіліся ад гэтага. Пасля паўночна-заходняй Славакіі, настаўленай на турыстаў, у якой даволі камфортна сябе адчуваеш, усход явіцца сапраўды суровым. Калі не можаш знайсці начлегу, ідзе дождж, а да таго на паркінгу абскаквае цябе грамадка малых цыганят, якія чагосьці хочуць, можна сапраўды разгубіцца. Тлумачэнні, што ля вакзала ў Беластоку таксама дзеці абскокваюць прыезджыя самаходы, а іхняя прапанова памыць вокны за залатоўку, гэта тое ж жабрацтва, не памаглі.

Досць каларыту, сказала мая жонка, а наша кума патакнула згодна. На ўсход мы не паехалі. Праз тыдзень напішу пра турыстычныя цэнтры Славакіі. Дабаўлю толькі, што Шарыш у свеце расслаўляе піва, якое завецца так як гэты рэгіён.