Дзісна на старажытным шляху

Ганна КАНДРАЦЮК

Праходзень наморшчыў бровы. Нашае пытанне здалося тут недарэчным. У адказ нашай наіўноце адрэзаў:

— Чаму? То ж... вайна была!

* * *

Панаваў сонечны поўдзень, калі пад’ехалі мы пад межы Дзісны. Уезд у мястэчка запыніў рамонт маста-манумента на рацэ Дзісне.

— Гожа як у Будапешце! — усклікнулі мы на прывітанне дзвюм вялікім, бурлівым рэкам — Дзвіне і Дзісне. Паміж імі, на высокім беразе роўнай вышыні, ля сутокаў, урэзалася рогам мястэчка Дзісна. Ідучы рамантаваным мостам у бок гістарычнага горада, мы прыгадвалі словы чужаземнага наглядальніка, які прыбыў у Дзісну 4 жніўня 1579 г., калі Стэфан Баторый, у прысутнасці сенатараў і войска, прыняў тут пакланенне Готгарда Кетлера, князя Курляндыі:

— Кароль на кані, праваруч Замойскага, стаіць на высокім узгорку. Конь пад ім высокі, цёмна-гнеды, турэцкай пароды. Баторый у пурпурным жупане, пад сабалёвай дэліяй. У правай руцэ дзяржыць кароткі, туркусамі набіты чакан. Далёкі голас труб апавяшчае пачатак парада. Блакітнае паветра працінае ўзмах залатой гетманскай булавы. На гэты жэст, у перспектыве гасцінца ўздымаецца хмара пылу, блізіцца і расце, коціць з сабой роў нібыта зрыў навальніцы. Некалькі дзесятак сажняў перад каралеўскім узгоркам блізіцца і мацуецца грымата, воблака разрываецца на дзве хмары, а там імчаць гусары, цяжкая конніца. Яны акутыя бляхай ад пят па галовы, у іх руках вялізныя дубцы, на якіх лунаюць палковыя харугвы (...). Далей лёгкая язда, казацкія аддзелы збройныя ў лукі, шаблі і спісы. Імчаць далей татарскія палкі на малых, хутканогіх коніках, з воўчымі і тыгровымі шкурамі на хрыбтах, на спінах ездакоў кажухі навыварат воўнай, што прыдаюць гэтаму войску выгляд асабліва дзікі, і заадно наводзяць захапленне чужаземцаў. І куды не глянь — усюды музыка, бо кожная харугва вядзе за сабой капелу (...).

Кароль, прыжмурыўшыся, глядзіць на парад сваіх сіл, што прыбылі сюды з Польшчы, Літвы, Лівоніі, Вугоршчыны і Нямеччыны, каб, як абвясціў сейму — заіржавеласць імя і славы Рэчы Паспалітай пачысціць, глянцу надаць^*.

* * *

— Адшумела дзісненская слава! — гэта той першы сказ, які ўзнікне пасля сустрэчы з асалавелым мястэчкам. Дзе-нідзе толькі ацалелі даваенныя яўрэйскія камянічкі. У асноўным тут драўляныя хаткі з агародамі і гаспадарчымі забудовамі. На вузкіх брукаваных вулічках важна шпацыравала хатняе птаства: індыкі, гусі ды куры. Цяжэй было сустрэць чалавека... Так і дапляліся мы над бераг Дзвіны, адкуль добра відаць вялікі востраў Баторыя, дзе ў мінулым стаяў замак з 14 вежамі.

Вандруючы высокім берагам Заходняй Дзвіны, мы любаваліся краявідамі, стыхійнай прыгожасцю вірлівай, велічнай ракі (параўнанне з Дунаем у Будапешце вельмі дарэчы), якая на працягу звыш тысячакілематравай даўжыні (1020 км) з возера Каракіна на Валдайскім Узвышшы што ў паўночнай Расіі, праз усходне-паўночную Беларусь і ўсю Латвію (латвійская Даўгава) уплывае ў Рыжскі заліў Балтыйскага мора. На яе беразе нарадзіліся беларускія старажытныя гарады: Віцебск, Полацк, Дзісна. Дзісна, як раней згаданыя Дрысвяты і Браслаў, мела абарончае, памежнае значэнне.

* * *

Гісторыя мястэчка сягае старажытных часоў. У ХІ стагоддзі ўпамінаецца пад назвай Капец-Гарадок, як старажытнае паселішча Полацкай дзяржавы. Яго задачай была ахова воднага шляху па Дзвіне. Першае гарадзішча разбілася на правым баку Дзісны, дзе зараз востраў Баторыя.

Гісторыя Дзісны звязана з замкам, вядомым з ХІV cт., які больш за сто гадоў выконваў ролю фарпоста Полацка на Заходняй Дзвіне. Пасля Грунвальдскай бітвы ў 1410 г. замак траціць стратэгічнае значэнне. Пасля Лівонскай вайны 1558-83 гг. прыйшоў у заняпад і ў 1654 г. быў здадзены маскоўскаму войску. Замак адноўлены ў 1655 г., адваяваны войскам ВКЛ пяць гадоў пазней. Канчатковы крах замка наступіць у час Паўночнай вайны.

Пра залаты век Дзісны, які звязаны з пабыўкай тут караля Баторыя, мы распавялі раней. Варта дадаць, што ў той час была перакапана канава дзеля спалучэння Дзісны і Дзвіны, у выніку чаго згаданы замак апынуўся на востраве. У 1559 г. Дзісна атрымала магдэбургскія правы. У той час існавалі ўжо дзве часткі горада: адна — вакол крэпасці, дзе знаходзіўся арсенал, рэзідэнцыя і гандлёвы пляц, другая — у сённяшнім месцы, дзе стаяла ратуша, рамесніцкія майстэрні, дзве праваслаўныя і адна уніяцкая цэрквы, пазней каталіцкі касцёл, якім апекаваліся езуіты з Полацка, а пасля свой касцёл і манастыр заводзяць францысканцы.

Заняпад пайшоў у канцы ХІХ ст., але яшчэ тады пражывала тут да сямі тысяч жыхароў, сярод якіх пераважалі яўрэі. У тым часе дзейнічалі некалькі сінагог, каталіцкі касцёл і шэсць праваслаўных цэркваў. Гістарычна-адміністрацыйнае значэнне, якое адыгрывала Дзісна з часоў ВКЛ, заняпала ў 1939 г., калі адсюль перанеслі сталіцу павета ў Глыбокае. З 1959 года Дзісна — у Мёрскім раёне.

* * *

Вандроўка старажытнымі вулачкамі Дзісны пакінула ашаламляючыя ўспаміны. З аднаго боку прыгнятаў нас млосны дых маразму і безнадзейнасці. Гістарычны рынак, дзе разбураны касцёл францысканцаў, парастае трава. Тут жа і срэбны Ленін, неяк ссутулены, з галавой абкаканай птушкамі. Фэк-о! — гэтак пра кашмарышча сказалі б у нашым Гарадку.

У час апошняй вайны ў Дзісне дзейнічаў лагер смерці. Загінула тут да пяці тысяч людзей, у большасці яўрэяў. У сённяшняй Дзісне — дзве з паловай тысячы жыхароў.

З другога боку — сутыкненне са слядамі старажытнай полацкай цывілізацыі прыносіла суцяшэнне. Яе крывіцка-балцкі характар адшукоўвалі мы ў рысах прахожых, назвах вёсак, азёр і ўрочышчаў. У стыхійных, суровых легендах. Наш шлях здобілі замкі-крэпасці (існуючыя як легенда) на вадзе — у Дрысвятах, Браславе, Дзісне...

^* Цытата з даведніка Гжэгажа Ронкаўскага, які не адзначыў прозвішча чужаземнага аўтара.