Грамадства этнічнага памежжа ва ўмовах вайны

Яўген МІРАНОВІЧ

У справе злачынстваў на яўрэйскім насельніцтве ў ліпені 1941 г. не мелі аднае думкі самі супрацоўнікі Інстытута, якія ўжо пару месяцаў вядуць даследаванні ў гэтай справе. Доктар Эдмунд Дмітруў прадставіў такую інтэрпрэтацыю фактаў, якая ўказвала на вялікі ўдзел немцаў у злачынствах на яўрэях у Радзілаве, Вансошы, Ядвабным. Звярнуў ён увагу на падобныя метады прыніжэння і здзекаў над яўрэямі, якія нацысты раней прымянялі ў Нямеччыне і Аўстрыі. Дмітруў, перш за ўсё, ставіў націск на нямецкую інспірацыю гэтых злачынстваў.

Зусім іншы погляд выказаў доктар Ежы Мілеўскі, які падкрэсліў, што роля немцаў была сімвалічнай. Паводле Мілеўскага, была гэта спантанная акцыя мясцовага насельніцтва, карані якой глыбока хаваюцца ў антысеміцкіх настроях насельніцтва ваколіц Ломжы, праяўленых яшчэ ў даваенны перыяд. У антыяўрэйскіх дзеяннях брала ўдзел пераважная большасць мясцовага насельніцтва. Большасць, хаця і не забівала, але рабавала маёмасць ахвяр. Таму цяжка на месцы знайсці сведкаў. Тыя, якія не бралі ўдзелу ў злачынстве звычайна баяцца размаўляць на гэтую тэму. Е. Мілеўскі выказаўся таксама ў справе аўтараў, якія сёння вельмі плённа пішуць пра Ядвабнае, а асабліва пра творчасць Ежы Роберта Новака. Звярнуў увагу, што змагаючыся з яўрэйскімі абвінавачваннямі, ствараюць яны ўсяго новую міфалогію ды ўскладняюць усю сітуацыю. Трэба звычайна сказаць у гэтай справе ўсю праўду — канстатаваў дакладчык.

На шмат новых аспектаў пачатку нямецка-савецкай вайны, якіх да гэтай пары не закранулі гісторыкі, звярнуў увагу прафесар Адам Даброньскі. Сказаў ён, што ніхто да гэтай пары не даследаваў лёсы савецкіх грамадзян, якія засталіся на Беласточчыне пасля прыходу немцаў — было іх пару дзесяткаў тысяч. Ніхто таксама не займаўся справай рабунку савецкай і яўрэйскай мяёмасці ў чэрвені-ліпені 1941 г. У нямецкім лагеры для ваеннапалонных на Новым Месце ў Беластоку знаходзілася амаль 95 тысяч савецкіх салдат. Большасць з іх памерла ад голаду і хвароб. Ушанаваннем памяці гэтых людзей не былі зацікаўлены савецкія ўлады, не цікавіцца таксама і цяперашняе кіраўніцтва Расіі — заявіў А. Даброньскі. Ніхто з вучоных не даследаваў гэтага лагера.

Супрацоўнікі варшаўскага аддзялення Інстытута нацыянальнай памяці, якія даследавалі гісторыю судовых працэсаў супраць злачынцаў з Ядвабнага і іншых мясцовасцей, звярнулі ўвагу, што ў сапраўднасці ніхто са злачынцаў ніколі не быў пакараны. Забойцам яўрэяў давалі сімвалічныя кары зняволення і зараз жа выпускалі іх па прычыне браку доказаў віны. Але калі нехта з іх забіў у час вайны таксама нейкага паляка, суды Народнай Польшчы не ашчаджалі злачынцы.

Зачытаныя супрацоўнікамі Інстытута даклады паказваюць, што гісторыю перыяду нямецкай акупацыі трэба даследаваць амаль ад пачатку. Ранейшыя працы, пісаныя дзеля патрыятычнага або сацыялістычнага выхавання, не заўсёды прытрымліваюцца фактаў або перайначваюць іх. Фальшаванне гісторыі аказалася зусім неразважным крокам.