Рудні ўжо няма

Віктар БУРА

Рудню — месца, дзе здабывалі руду і выплаўлялі жалеза — рудаплавы заснавалі на левым беразе рэчкі Луплянкі праўдападобна ў першай палове ХVІІ стагоддзя. У 1623 годзе пры вусці Луплянкі ў Нарву быў дворскі вадзяны млын. У 1764 годзе ў Рудзе (бо так першапачаткова называлася Рудня) жылі тры сем’і рыбакоў (Казімежа, Марка і Франка Крантоўскіх), дзве — пасечнікаў (Сільвестра Бартніка і Андрэя Цыдзіка) і сям’я бондара Максіма Буры. Мабыць, ад яго выводзіцца мая сям’я, паколькі мой бацька, Юлік, паходзіў з Рудні. У Рыбакі пайшоў ён у прымы да маёй маці Насці. Сувязі з Рудняй засталіся вельмі шчыльныя: малым хлопчыкам бегаў я з сястрой Тамарай басанож да дзядзькі Івана, цёткі Галены і дваюраднай сятры Марысі. Дапамагалі яны нам, калі бацька быў на вайне. Дзядзька араў нам поле, сеяў жыта, убіраў ураджай.

У 1911 годзе ў Рудні ў 11 дварах жыло 138 чалавек (70 мужчын і 68 жанчын). У жніўні 1915 года жыхары сямі двароў падаліся ў бежанства ў глыб Расіі. Вярнуліся нямногія. Перапіс ад 1921 года зафіксаваў у Рудні толькі 41 асобу (19 мужчын і 22 жанчыны). У Рудні была свая карчма. Пасля вызвалення, у 1946 годзе ў вёсцы жыло 128 чалавек. Пасля гэты лік скарачаўся, у 1950 г. — 113 чалавек, у 1960 — 101, у 1970 — 88, а ў 1990 вёскі проста ўжо не было.

Колішні вадзяны млын на рацэ Луплянцы, які стаяў пасярэдзіне вёскі, меў адно гончае кола, якое круцілася найдаўжэй. Юзаф Гавенчык зачыніў млын у 1963 годзе, калі пасля выпрамлення русла рэчкі не стала вады.

У тадышняй вёсцы была грамадская рада, пункт скупкі малака і прадуктовы магазін. Гэты апошні размяшчаўся ў хаце Міхала Боўтрыка, а прадавала ў ім вядомая ў наваколлі народная паэтэса Каця Янушкова.

Рудня была раскінутай вёскай і яе паасобныя часткі выводзілі свае назвы ад жыхароў: Цясноўскія, Гурэцкія, Царавы, Анхімы, Заазёрнікі-Грудок, Плечакі, Сучковыя, Малашкавы, Ёзыбавы, Андрушкевічы. Вяскоўцы жылі дружна. Помню, як у прысвятак бацька загадаў мне паехаць на ровары ў Рудню за пакупкамі. Ля крамы сабралася многа народу ў чаканні пастаўкі тавару. Раптам мужчыны загаварылі пра змену надвор’я і ўзгадалі, што ў Канцавога Колі на Кіслюковым палетку сена як соль сухое стаіць у капіцах. Як на каманду маладыя мужчыны пакінулі прымагазінную кампанію і паехалі за сенам. А мы стаім з дзядзькам Іванам ля крамы і слухаем расказ Колі Рыгаровіча — „Плечака” — аб тым, як калісьці, будучы казацкім атаманам, нагайкай наводзіў парадкі. Неўзабаве побач крамы спыніліся дзве фуры з пахучым сенам. Сем маладых мужчын (усе — прымакі), што памагалі Колю, выпіўшы па бутэльцы піва, павезлі сена ў клуню. Пасля пайшоў дождж і кампанія з-пад крамы разышлася. „Тут сэрцы біліся ў нас пад шум вербаў высокіх, то быў шчаслівы светлы час, юнацкі час далёкі”, — успамінае Коля Казбярук суседскую дапамогу.

Вёска славілася майстрамі розных спецыяльнасцей. Кравецтвам займаліся Пеця Салавей, Янак Валкоўскі, Міхал Бура, Іван Рыгаровіч, шавецтвам — Мікалай Рыгаровіч і Пятро Лаўрашук, млынарствам — Ёзік Гавенчык і Косця Крышань, а надмагільныя помнікі вырабяў Іван Рыгаровіч. З-пад рук вясковых ткачых — Насці Бяглюк, Вольгі Зюзі, Веры Казбярук, Марыі Анхім, Марыі Буры — выходзілі каляровыя дываны, пасякі, пасцілкі, сукно ды палатно. У вёсцы пашыранае было пчалярства. Займаліся ім Іван Рыгаровіч, Пеця Салавей, Ёзік Гавенчык, Іван Бура, Коля Казбярук. Мёду хапала ім самім і ўсім вяскоўцам. Для пабудовы печкі наймалі Беглюка. А калі трэба было наладзіць танцы, тады прасілі гарманіста Толіка Буру. Валодзю Лаўрашука ў сваю чаргу прасілі зрабіць фатаграфію. Здымаў ён усе ўрачыстасці — абавязкова вяселлі і хрысціны.

У 1970-я гады, пры Герку, у Рудні ўсё паспяхова развівалася — будаваліся новыя дамы, аборы, клуні, павялічвалася сельскагаспадарчая вытворчасць. Пасадзейнічала гэтаму камасацыя, праведзеная ў 1970-1971 гадах. Вясковы пункт скупкі не паспяваў тады скупляць малако. Коля Казбярук узяўся гадаваць племянных жарабцоў і бугаёў. У вясковых хатах з’явіліся пральныя машыны, халадзільнікі, радыёпрыёмнікі, тэлевізары, матацыклы, модная вопратка.

Паабапал брукаванай вясковай вуліцы раслі высокія і тоўстыя ў два абхваты вербы, стогадовыя ліпы, бярозы, ясені — як у сапраўдным парку. Ветраным вечарам чуваць было шапатанне лістоты вербаў і бяроз, бязветраная ноч паражала такой абсалютнай цішынёй, што чуваць было як у сяброўкі б’ецца сэрца.

Руднянская моладзь была расспяванай. Зімовымі вечарамі па хатах, а летнімі — на лавачках хлопцы сваім прыгажуням выспеўвалі любоў. З моста праз Луплянку пад гукі гармоніка разносіліся песні пра васількі, пра Колю, які з горачкі спусціўся ды іншыя чуллівыя творы. Вельмі прыгожа выглядала карціна, калі з дазволу ўладальніка возера Ёзіка Гавенчыка хлопцы з дзяўчатамі выплывалі на лодцы з кранаючым душу спевам.

Незабыўнымі былі сустрэчы на грудку, за возерам, у Веры і Колі Казберукоў. Мы з сябрам наведвалі Марусю — блакітнавокую, са шчырай усмешкай руднянку. Яна любіла пажартаваць, сказаць ласкавае слова. Бывала, прыйдзем, а бацькі папярэджваюць, што Маруся неўзабаве вернецца з рэчкі. Не паспеем пачаць размову, а Маруся тут жа з’яўляецца з букетам палявых кветак. Па запрашэнні гаспадароў сядалі мы за стол і гутарылі аб мінулым і будучым. З часам пачалі гаварыць і пра высяленне. Ад Марусі ішлі мы да Салаўёвай Надзі на канец вёскі. Сустракаў нас ейны бацька, Пецька Салавей, які расказваў пра пшчол і частаваў мёдам. А Надзя, з неадлучнай мілай усмешкай, заводзіла патэфон, пускала пласцінкі з беларускімі і рускімі песнямі — пра мары, любоў, чароўны свет дзяцінства.

У Рудні былі свае харысты-пеўчыя: Варвара Рыгаровіч, Мікалай Рыгаровіч, Вольга Зюзя, Надзея Боўтрык, Анна Бура, Вольга Салавей. Спявалі яны ў царкве ў Юшкавым Грудзе.

Калі сталі будаваць Семяноўскае вадасховішча, руднянцам прыйшлося шукаць новае месцажыхарства. У 1978-1982 гадах распрадалі яны сваю маёмасць і выехалі ў Беласток, Міхалова, Таніцу-Гурну ці ў блёкі, якія перасяленцам пабудавалі ў Бандарах.

Да 1980 года солтысам быў Іван Ляшчук сын Мікалая з Боўтрык, а потым Мікалай Хлябіч сын Уладзіміра з Рыбакоў.

Сяляне балюча перажылі страту сваёй вёскі. Кабеты не пякуць ужо пірагоў у рускай печы, не беляць палацён на расе. Састарэлыя выхадцы з Рудні і навакольных вёсак — цяперашнія жыхары бандарскіх блёкаў — наракаюць, што няма ў іх ні свайго парога, ні свайго вугла, з сумам успамінаюць высечку садоў рабочымі, што працавалі пры вадасховішчы. Калі б прырода магла гаварыць, пэўна запыталася б іх: „Навошта нішчыце мяне — вербы, грушы, ліпы, яблыні, клёны”. А вецер нашэптваў бы тады: „Сыпле жоўтым пухам на ваду вярба, а ў руднян на сэрцы смутак і журба. Ападалі ўвосень жоўтыя лісты, а вярба замоўкла, не шапочаш ты”.

У 1982 годзе апошні раз наведаў Рудню з малітвай бацюшка з Юшкавага Груда. Гэтай жа вясною апошні раз зацвілі сады. Апошнім пакідаў Рудню Коля Казбярк (Канцавы). Хочацца яму сказаць: „Прыгадай нашу дружбу, Коля, усё прыгадай, і як-небудзь па-даўняму свята адзначай”. А воддаль, на грудку за возерам, нібы не зрокшыся жыцця, ляжыць пажоўклы ад спёкі стары разбіты сундук — доказ існавання вёскі. А было ж калісьці прыгожа вясной, калі журчалі ручайкі, а дзіцячы смех звінеў на вуліцы. А цяпер няма ні Рудні, а тым больш дамоў, ні сяброў, ні прысад, ні дзяўчат.

Застаўся толькі крыж-помнік за вёскай, пры сасновым лесе, пры якім спраўляліся хаўтурныя абрады па руднянцах, пакідаючых белы свет — свой мілы кут.