Сакрат, ты не маеш рацыі...

У пачатку нашага года вядомы польскі і беларускі пісьменнік Сакрат Яновіч, які жыве на Беласточчыне, напісаў вялікі артыкул пад назвай „Рэзервацыя Беларусь” у адной з самых вялікіх і ўплывовых газет сённяшняй Польшчы „Газеце выбарчай”. 2 красавіка гэты матэрыял у перакладзе на беларускую мову пабачыў святло на старонках газеты „Наша свабода”.

Прачытаўшы гэтую публікацыю і, як мне раней здавалася, добра ведаючы сп. Яновіча, я вельмі здзівіўся, адкуль у яго такая нелюбоў да Беларусі. Чаму мне гэты матэрыял вельмі нагадвае тэлеопусы Зімоўскага ці Казіяткі, альбо радыёзаклінанні сп. Чайкі? Нездарма ж кажуць, што вельмі крайнія на першы момант пункты поглядаў прыцягваюцца. Бо выказванні гэтых вельмі і вельмі розных людзей яднае няпраўда альбо вельмі вольнае абыходжанне з гістарычнымі фактамі.

Хацеў ці не хацеў сп. Яновіч, паказваючы польскаму чытачу, які амаль зусім не ведае сённяшнюю Беларусь, сваю звышарыгінальнасць, але ён, не раз схлусіўшы, увёў шырокія колы польскай грамадскасці ў зман, так як робяць зараз беларускія тэле- і радыёпіраты.

Таму я хачу даць тлумачэнні некаторым выказванням сп. Сакрата, прыводзячы іх у той паслядоўнасці, у якой напісаны яго артыкул.

Цытата: „У верхнім эшалоне яе ўлады (Рэспублікі Беларусь — А. Т.) амаль няма беларусаў, нават тых, найвярнейшых з верных”. „Нічога падобнага не здаралася ў савецкія часы, да іншага безумоўна абавязваў нацыянальны знак”.

Пагартайце школьныя падручнікі, сп. Сакрат. Менавіта ў савецкія часы кіраваць Савецкай Беларуссю прыслалі не беларусаў. Дастаткова толькі прачытаць прозвішчы Мяснікова (Мяснікяна), Кнорына (Кнорыньша), Панамарэнкі, Ігрунова і іншых. Варта толькі сказаць, што ў 1924 годзе ў склад КПБ уваходзіла значна меней беларусаў, чым палова ад яе колькаснага складу. А любым кіраўніком заўжды быў камуніст. Пасля вайны большая частка ўсіх кіраўнікоў нават нязначных структур у БССР была прыслана збоку, асабліва ў галіне навукі, культуры і эканомікі.

Зараз сітуацыя змянілася, і большасць кіраўнікоў раённага і абласнога ўзроўняў тутэйшая, мясцовай гадоўлі, і менавіта яна апора сённяшняга рэжыму. Дарэчы, у апошні час рускага міністра абароны сп. Чумакова змяніў беларус Мальцаў, а на месца татарына Латыпава, а не башкіра, як пісаў Яновіч, міністра замежных спраў, прыйшоў мясцовы Міхась Хвастоў, але сітуацыя не змянілася.

Варта прыгадаць і польскі вопыт. Ад таго, што кіраўнік польскай дзяржавы Юзаф Пілсудскі ў маладосці лічыў сябе беларусам і добра ведаў беларускую мову, становішча беларусаў у Заходняй Беларусі пры яго панаванні не стала лепшым, хутчэй наадварот.

Цытата: „Рэч у тым, што беларускай нацыі ў еўрапейскім разуменні тут (на Беларусі — А. Т.) не існуе...”

Аб гэтым хто толькі не пісаў і ў ХІХ і ў ХХ стст. Але ж пра тое, што ёсць беларуская нацыя, засведчыў яшчэ Францішак Багушэвіч, і спрачацца з ім могуць толькі неадукаваныя, неабачлівыя людзі.

І ці ведае сп. Яновіч, што ў сакавіку 1991 года на гарбачоўскім рэферэндуме за незалежнасць Беларусі прагаласавала больш за 1 мільён чалавек?

Дарэчы, галоўны аргумент сп. Яновіча, што яго быццам бы не зразумелі па-беларуску ў мінскай краме даволі спрэчны, бо размаўляе ён, па-першае, з моцным польскім акцэнтам, а па-другое, даволі невыразна. Магчыма, і ў польскіх крамах яго не адразу разумеюць, але ці варта з гэтага рабіць трагедыю?

Нядаўна я спецыяльна наведаў галоўную краму Мінска універмаг „Беларусь” — і быў прыемна здзіўлены, убачыўшы, што ў візуальным афармленні крамы актыўна выкарыстоўваецца беларуская мова. Я вырашыў зрабіць сацыялагічны эксперымент, і абышоўшы ўсе паверхі універмага, звярнуўся з самымі рознымі пытаннямі як мінімум да 20 прадаўцоў. Пры гэтым ужываў самыя, на першы погляд, незразумелыя словы, накшталт „бурштын”, „шкарпэткі” ці „гарбата”. Толькі адна маладая дзяўчына двойчы перапытала мяне. Чалавек восем адказалі на добрай беларускай мове, астатнія на „трасянцы”, але ўсе ставіліся да маёй мовы з павагай і прыязна.

Таму заяўляць, што „ненавідзяць у Мінску беларускую мову — і ўсё. Бялеюць ад шаленства” проста глупства, або па-польску „бздура”.

Далей Яновіч дагаварыўся да таго, што нават тысяча прафесараў-патрыётаў дома з жонкамі ці каханымі не размаўляюць па-беларуску. Можа ў яго Крынках так яно і ёсць, бо ў Беластоку гэта, на жаль, амаль так, а вось у Мінску, дома, па-беларуску размаўляюць на тытульнай мове тысячы, дзесяткі тысяч людзей. Маёй дачцы ўжо 22 гады, але яна дома ніколі не чула ніводнага небеларускага слова, і гэта яе зусім не здзіўляе.

Хацеў прыгадаць сп. Яновічу вынікі апошняга перапісу 1999 года. 86 % усіх грамадзян Беларусі назвалі роднай мовай беларускую, 24 % — рускую і пры гэтым 3 700 тысяч людзей (з іх болей чым 500 тысяч небеларусаў) пацвердзілі, што дома штодня гавораць па-беларуску. А гэта насельніцтва ўсёй Літвы, і з гэтым варта лічыцца.

Цытата: „...канчаткова ўпэўніўся, што не існуе школы з беларускай мовай навучання. Так, для віду тут і там ёсць пару сельскіх школаў, названых беларускімі, але ў іх ніхто не заікнецца па-беларуску”.

Так, у гарадах беларускіх школ засталося мала, але яны ёсць, кожны год змагаюцца за сваё існаванне, і пісаць, што іх няма, — гэта значыць свядома здрадзіць беларускай справе. Зараз у Беларусі ў гарадах дзейнічае 31 беларуская школа. З іх 5 у Мінску, і ў тым ліку славуты Нацыянальны ліцэй, які два гады хацелі зачыніць, але не здолелі (бо вучні, бацькі і настаўнікі не далі гэта зрабіць). Зараз на беларускай мове займаецца каля 20% дзяцей, прычым самы беларускамоўны горад — гэта Ліда, дзе колькасць беларускамоўных вучняў сягае да 40%.

Цытата: „На сярэдняй ступені ніколі не вучылі па-беларуску. Не кажучы ўжо пра школу вышэйшую”.

Зноў няпраўда. У БССР у 20-х — першую палову 30-х гадоў большасць тэхнікумаў вучылася па-беларуску, і ў тым ліку па-беларуску шырока выкладалі і ў ВНУ. У пачатку 90-х гадоў на беларускую мову перайшлі шмат якія выкладчыкі ВНУ. Толькі ў Гародні іх было каля сотні. Год таму ТБМ дабілася ад Міністэрства адукацыі таго, што цяпер у адпаведнасці з новымі правіламі зноў адкрываюцца дзве плыні прыёму — беларускамоўная і рускамоўная. На беларускай мове найбольш выкладчыкаў зараз выкладае ў Беларускім універсітэце культуры, Педагагічным універсітэце, Акадэміі мастацтваў, па-беларуску працуюць два педагагічныя каледжы ў Мінску.

Зараз ТБМ і ТБШ сабралі каля 45 тысяч подпісаў грамадзян Беларусі за адкрыццё Беларускага Нацыянальнага універсітэта з навучаннем у Мінску і з філіяламі ў буйных беларускіх гарадах. Мы не сумняваемся, што новы прэзідэнт Беларусі мусіць лічыцца з грамадскай думкай, і БНУ будзе адчынены.

Цытата: „Яе колькасць (апазіцыі) першапачаткова не перабольшвала дзвюх тысяч чалавек, як правіла мінскіх інтэлігентаў, што прыкладна адпавядала накладу выключна беларускамоўнай прэсы”.

Зноў поўная хлусня. Толькі ў партыі БНФ і КХП БНФ разам зараз каля 5 тысяч чалавек, я ўжо не кажу пра АГП, БСДГ, БСДП (НГ) і іншыя партыі і рухі. Напрыклад, толькі ў Маладзечне сяброў партыі БНФ каля сотні асоб. Шматлікія няўрадавыя арганізацыі (трэці сектар) налічвае некалькі дзесяткаў тысяч сяброў. (Зараз, для прыкладу, толькі ТБМ мае каля 9 тысяч сяброў.)

Цяпер пра наклады беларускамоўных газет. Дзяржаўныя газеты „Звязда”, „Культура”, „Голас Радзімы”, „ЛіМ”, „Раніца” і „Чырвоная змена” маюць наклады каля 85 000 асобнікаў. Ёсць і недзяржаўная вольная прэса. Для прыкладу, „Наша Ніва”, „Наша Слова”, „Пагоня” і іншыя. Агульны наклад болей за 10 тысяч. Толькі наклад „Нашага Слова” — 4 600 асобнікаў, з іх падпіска каля 3 500. Гэтыя прыклады можна было б доўжыць і доўжыць, але навошта. Калі вядомы ў свеце чалавек хлусіць, гэта вельмі непрыемна, бо гэтую хлусню далёка чуваць. Добра, што ў яе заўжды кароткія ногі. Я толькі хацеў бы параіць сп. Яновічу стварыць у надзвычай дэмакратычнай Польшчы хаця б адзін беларускамоўны клас у Беластоку, бо ў Вільні ўжо ёсць цэлая школа.

Алег ТРУСАЎ, старшыня Грамадскага аб’яднання „Таварыства беларускай мовы імя Ф. Скарыны”