Беларус на сусветнай арбіце

— Kaлі пачалося ў вас зацікаўленне космасам?

— У Амерыцы.

— У Беларусі вы не думалі пра палёт на Месяц?

— У Беларусі я думаў, як пражыць чарговы дзень.

— У Амерыку вы трапілі ў 1948 годзе, праз Нямеччыну, як уцякач з Беларусі. Спачатку працуеце ў якасці хіміка ў фармацэўтычных фірмах Нью-Джэрзі і Каліфорніі. Дзесяць гадоў пазней вы ўжо навуковы супрацоўнік фірмы Nort Ameriсan Aviation.

— У Амерыцы выратавала мяне матаматыка. Амерыканцам асабліва былі патрэбны матэматыкі. Я выпускнік прыродна-матэмэтычнага факультэта Віленскага універсітэта, які закончыў у 1933 годзе. А матэматыка аднолькавая ўсюды — і ў Амерыцы, і ў Вільні. Таксама дапамагала мне веданне хіміі і фізікі.

— Вы ведалі англійскую мову?

— З замежных валодаў нямецкай і французскай. Дзякуючы ім я хутка навучыўся ангельскай мове.

— У канцы 50-х займаецеся распрацоўкай вадароднага паліва для касмічных сістэм Navaho i Apollo.

— Да таго часу ўжывалі толькі нафту, і трэба было выдумаць нешта больш магутнае, мацнейшае, каб рабіць такія вялікія праекты як „Падарожжа на Месяц”, збудаваць вялікую ракету. Вось такой ракетай была „Сатурн 5”, збудаваная пад кіраўніцтвам ракетчыка Вернера фон Браўна.

— У чым сутнасць вашага вынаходства?

— Плаўкі вадарод хутка выпарваўся, ён меў вельмі нізкую тэмпературу, ды заўсёды з’яўляўся ў дзвюх формах як арта-вадарод і пара-вадарод. Арта-вадарод сам пераходзіў у пара-вадарод, выдзяляючы вялікую колькасць цеплыні. Уся складанасць заключалася ў тым, каб выкарыстаць яе ў якасці паліва для касмічных караблёў.

— У адным з інтэрв’ю я прачытала, што на арбіту сусветнай навукі вывеў вас савецкі спадарожнік.

— Спаборніцтва з СССР вельмі падбадзёрыла амерыканцаў. Асабліва калі саветы першыя ажыццявілі запуск спадарожніка Зямлі. Што гэта сталася, — гадалі амерыканцы, — што яны са сваёй тэхналогіяй нас апярэдзілі? Тады пачалася вялікая праца ў Амерыцы. На касмічныя праекты ішлі мільярды долараў. Мы дасягнулі свайго і апярэдзілі Савецкі Саюз, пасылаючы „Apollo” на Месяц.

— У Амерыцы вы адчулі сябе патрэбным і дацэненым?

— Амерыка гэта ўся сабраная людскасць, гэта размах. Аднак самая важная — свабода! Людзі робяць тое, што хочуць, і, калі маюць магчымасць, даюць з сябе найлепшае. А пры Савецкім Саюзе ўсе загады ішлі згары. Не давалі ніякай ініцыятывы людзям. У Амерыцы — наадварот. Былі такія гады, што Нобелеўскія прэміі атрымоўвалі адно амерыканцы.

— Вы супрацоўнічалі з сусветнай вядомасці навукоўцамі.

— Я супрацоўнічаў з ракетчыкам Вернерам фон Браўнам, з Тэадорам фон Карманам, бацькам сучаснай аэрадынамікі. Пазней спатыкаўся з Гэрманам Обэртам, галоўным піянерам астранаўтыкі, з Вернерам Гейзенбергам, другім пасля Эйнштэйна, стваральнікам квантавай механікі, лаўрэатам Нобелеўскай прэміі.

У 1960 годзе, калі адбыўся атамны кангрэс у Рочэстэры (ЗША), прыехала 50 самых высокіх савецкіх вучоных. Я атрымаў званок з дзярждэпартамента і мяне назначылі каардынатарам. Там усе былі, і Роберт Опенгеймер — бацька атамнай бомбы. А што я рабіў? — проста кіраваў імі. Я атрымліваў дзяржаўны самалёт і вазіў іх па ўсіх атамных цэнтрах Амерыкі.

— Лёгка было знайсці кантакт з савецкімі вучонымі?

— Вучоныя — іншыя людзі. Яны адразу адкрываюцца. Я тады падружыў з Блохніцавым Мікалаем Дзмітрыевічам, дырэктарам самай найважнейшай атамнай станцыі ў СССР. Праўда, ззаду ішоў агент КДБ.

Разам наведалі мы найбольшы асяродак вучоных — Каліфарнійскі універсітэт, Берклі — цэнтр ядзерных даследаванняў усяго свету. Там на адным факультэце фізікі працавала 17 нобелеўскіх лаўрэатаў. І вось я з гэтымі пяцідзесяццю савецкімі вучонымі кожны вечар хадзіў на кактэйль-парты да кожнага нобелеўскага лаўрэата.

— З кім было найцікавей?

— З усімі, гэта ж, як кажуць, „самы свяцілы свету”!

— Вы сустрэліся з касманаўтамі-беларусамі?

— Адзін з астранаўтычных кангрэсаў адбыўся ў Мюнхене і я спаткаў Клімука і Кавалёнка. Мы пасябравалі і доўга размаўлялі па-беларуску. Пасля я спаткаў Кавалёнка ў Маскве, ён дырэктар Акадэміі Жукоўскага.

— Зараз вы жыхар Франкфурта-на-Майне.

— Я прыехаў у Нямеччыну ў 1972 годзе, калі выйшаў на пенсію ў Амерыцы, пасля працы ў чатырох міністэрствах. Тут мне прапанавалі працаваць прафесарам матэматыкі Еўрапейскага аддзела амерыканскага Мэрылендскага універсітэта. У Нямеччыне я выкладаў у 40 месцах.

— Гаворым пра вашы поспехі, а мне думаецца і такое: вы мелі ў жыцці многа шчасця?

— Вось! Я меў многа шчасця ў жыцці.

— Колькі разоў вы цудам ацалелі ад смерці?

— Шмат. Пры немцах мяне два разы хацелі расстраляць. Выратавалі раз Дасюкевіч, раз Касцяк. Ужо як з Беларусі мы мелі ўцякаць на Захад, я упаў на аглоблю. Тады хапіла б, каб конь ударыў капытом і забіла б на месцы. Цікава, што ў самыя цяжкія моманты мяне не пакідала халодная кроў.

— Кажуць што шчасце заваёўваем добрымі ўчынкамі, адносінамі да іншых. Якія вартасці для вас непахісныя?

— Я ніколі нікому не здрадзіў. Такая сумленнасць. Я такі шчыры чалавек.

— І шчыры беларус.

— Я выпускнік беларускай гімназіі і я ганаруся тым, што правёў свае гады ў калысцы беларускага адраджэння, што меў уплыў на моладзь.

— Што лічыце сваім найболшым поспехам?

— Два такія вялікія поспехі — асветніцтва на Беларусі і астранаўтычная праца ў Амерыцы.

— 6 красавіка вам споўнілася 91 год. Які рэцэпт на доўгае жыццё?

— Вось: цікавая добрая дзейнасць. Важнае шчасце ў сямейным жыцці. І зорка, якая з вышні кіруе нашым лёсам.

— Ці чалавеку трэба здабываць космас?

— У чалавеку ёсць такая іскра, каб знаходзіць новае. Так як Калумб паплыў і адкрыў Амерыку, так гэтыя паляцелі і адкрылі Месяц. Гэта агонь чалавечай душы цягне нас да адкрыццяў, прыгодаў, новых прастораў.

— А вы хацелі б паляцець на Месяц?

— Навошта? Там няма да каго ляцець.