Паставы — места намагнічанае

Ганна КАНДРАЦЮК

— Нас, як амерыканцаў, тут галубяць, — Сцяпан (адзіны ў кампаніі паляк) аж заходзіцца ад пачуцця нацыянальнага гонару.

* * *

Паставы ашарашылі нас сваёй прыгажосцю, паўсюдным парадкам і чысцінёй. Асабліва гарадскі рынак, які сваім выглядам і задбанасцю нагадвае прыбалцкія старыя месты. Самы вабны вобраз складаюць барочныя камянічкі, вядомыя як „Дом урача”, „Гасцініца”, „Жылы дом” ці „Дамы рамесніка”. Яны не толькі старанна адноўленыя, яшчэ і прыаздобленыя дэкаратыўнымі балконамі, лесвіцамі і кветкамі. Гэты гістарычны архітэктурны ансамбль, пабудаваны ў другой палове XVIII ст., паводле праекта італьянскага архітэктара Джузэпэ Сака, і сёння выконвае ролю грамадска-адміністрацыйнага і культурнага цэнтра. На жаль, захаваўся адно фрагмент гістарычнай забудовы. Другую палову рынку складаюць „савецкія” двухпавярховыя будынкі з шыльдамі: „Універмаг”, „Кінатэатр”, „Банк”, „Рэстаран”. Насупраць гарадской управы „шагае” масіўная статуя Леніна. Узбоч яе мураваная царква ў псеўдарускім стылі.

* * *

Першыя звесткі пра Паставы запісаны пад 1522 г., калі заводзіцца тут пабудова касцёла на сродкі ўласнікаў мясціны Зяновічаў. Сляды насельніцтва аднак намнога старэйшыя. Каля горада, на паўночным беразе возера Задзеўскае, выяўлена паселішча эпохі позняга неаліту і ранняга бронзавага веку (3-е — пачатак 2-га тысячагоддзя да н.э.).

У апошнія гады Рэчы Паспалітай Паставы набылі вядомасць як судовы асяродак Ашмянскага павета. Ужо ў 1780 годзе пачынае працаваць тут філіял Віленскай галоўнай школы, у будучыні Віленскага універсітэта. Аднак за сапраўдны росквіт і славу Паставы абавязаны Тызенгаўзам і асабліва надворнаму падскарбнаму ВКЛ Антону Тызенгаўзу (1735-1785), вядомаму рэфарматару і заснавальніку мануфактур.

— Za niego Postawy z nedznej drewnianej osady zamienily sie w piekne murowane miasteczko. On porzadnemi domami zamurowal rynek, wzniosl wielki czworokatny palac, domy sadowy i szkolny, pomurowal fabryki papieru i wyrobow plociennych^*.

* * *

Кружачы навокал палаца Тызенгаўзаў, мы ўяўлялі карціны часоў росквіту і славы. Сустрэча з гістарычнымі месцамі Беларусі, як правіла, выклікае чорныя рэфлексіі — што найлепшае ўжо за плячыма. Падумаць толькі — некалі тут у палацавай галерэі віселі карціны Леанарда да Вінчы, Веранэсэ, Тынтарэта, Рубенса, Бройгеля, Дзюрэра.

Ці хаця б успомніць вядомую ва ўсім княстве, арніталагічную калекцыю? Яе стваральнік і збіральнік Канстанцін Тызенгаўз, аўтар каштоўнага навуковага даведніка „Арніталогія”, сам падарожнічаў па свеце дзеля папаўнення збораў. Такім шляхам у калекцыі назбіралася больш за 3 000 відаў птушак, у тым ліку экзатычных — райскіх птахаў, страўсаў, фламінгаў, калібры.

— І куды гэта ўсё падзелася? — гарталі мы, у пошуках адказу, свае даведнікі.

Калі ласка (паводле даведнікаў): У канцы ХІХ стагоддзя, калі пастаўская рэзідэнцыя пачала траціць значэнне, частка жывапісу папала ў Ракішкі (куды перанеслі сваю сядзібу Пшаздзецкія, наследнікі Тызенгаўзаў), частка ў Варшаву, апошняя, у час першай сусветнай вайны, была вывезена ў Кіеў. А арніталагічную калекцыю, яшчэ пры жыцці Канстанціна, Тызенгаўзы перадалі прыродазнаўчаму музею ў Вільні.

* * *

Палацава-паркавы комплекс, паводле праекту Джузэпэ Сака, узведзены ў канцы XVIII — пачатку ХІХ ст., у стылі класіцызму. Сам палац пабудаваны на плане літары „Н”. Састаўляюць яго тры аднапавярховыя фасады. Цэнтральны, найстарэйшы фасад, аздоблены плоскім рызалітам і піластрамі і трохвугольнікавым франтонам. Пасля перабудовы да паўночнага фасада прыбудаваны шасцікалонны дарычны порцік з манументальнымі ўсходамі.

Шпацыруючы побач здобных палацавых вокнаў, з-за якіх павявалі белыя фіранкі (зараз тут медыцынская ўстанова), мы ўяўлялі колішні інтэр’ер апісаны ў 1830 годзе Габрыеляй Пузынінай з Гінтэраў, сваячкай Тызенгаўзаў.

У калідоры стары гадзіннік выбіваў і выбурчваў час, сам папярэджваючы сонца. Далей тры доўгія пакоі, адзін за адным, утваралі апартамент. У першым стаяў раскладны стол для бяседы, у другім більярд, а ў трэцім фартэпіяна і віяланчэль Дзядзі. На сценах белых, за шклом у гебанавых рамах, красаваліся штыхі, канапа і крэслы тут маганёвыя, чорнай валасяніцай абітыя, bez elastykow (як усюды ў той час) стаялі ля сцен у непахісным парадку^**.

— І так Паставы мелі многа шчасця, — параўноўвалі мы палац Тызенгаўзаў (якраз свежаадноўлены) з раней сустраканымі дварамі і палацамі Беларусі.

* * *

У Паставах пашанцавала патэлефанаваць у Польшчу. Тут, дарэчы, можна наладзіць сувязь па электроннай пошце, наведаць краязнаўчы музей, напіцца — урэшце! — кавы.

Каб уміг не вярнуцца на зямлю (мова пра беларускую правінцыю), мы нейкі час сядзелі на лавачцы гістарычнага рынка, ды задам да Ульянава, назіралі лянівую плынь местачковага жыцця.

— Уявіце сабе, што гэта помнік Антону Тызенгаўзу, — жартавалі мы, працягваючы гульню ва ўцёкі ў светлыя карціны мінулага.

Да лямпачкі было нам, што за нашымі плячыма бронзавы Ульянаў, з шапкай у руцэ, крочыць у напрамку Нарачы.

* * *

Пасля трох месяцаў у рэдакцыю прыйшоў ліст з Паставаў. Пісаў паэт, географ і журналіст у адной асобе, Ігар Пракаповіч. З зацікаўленнем мы пераглянулі яго „Шыпшыну” (рэгіянальны культурніцка-экалагічны месячнік), дзе былі перадрукаваны таксама рэпартажы з нашага падарожжа. Пасля ўсю ноч я гартала ягоныя паэтычныя зборнікі „Рэха малітваў”, „Шляхі наканаванага бязмежжа”, „Намагнічаны космас”.

— О курчэ! — сярод касмічных і „намагнічаных” вершаў Ігара Пракаповіча паўтараўся знаёмы матыў...

Беларусь, мой колер сіні...

Спіць валошка на мяжы...

І ніколі не загіне

Цвет яе ў маёй душы^***.

Якраз у Паставах мы перажоўвалі сітуацыі з „Блакітнай Рэспублікі”, — як у Навагрудку нечакана (у нечаканай ролі) пабачылі мы Віктара Шалкевіча. Паставы падобны на Навагрудак, і тут таксама хацелася з кімсьці сустрэцца.

^* Старажытная Польшча, М. Балінскі і Т. Ліпінскі, выданне з 1846 г.

^** У Вільні і літоўскіх дварах 1815-1843, Габрыеля Пузыніна з Гінтэраў.

^*** Верш са зборніка Ігара Пракаповіча „Рэха малітваў”, Мінск 1993 г. (Пры нагодзе — мая падзяка Міры Лукшы за вершы І. Пракаповіча).