Ніва № 6 (2335), 11 лютага 2001 г.

Новы погляд на стварэнне ВКЛ

Зміцер КІСЕЛЬ

1 лютага ў Гродне на сходзе клуба „Паходня” адбылася прэзентацыя кніжкі гродзенскага гісторыка Алеся Краўцэвіча „Стварэнне Вялікага княства Літоўскага”. Яна выдадзена Жэшаўскім філіялам Люблінскага універсітэта імя Марыі Кюры-Складоўскай у Любліне, прафесарам якога з 1999 года з’яўляецца аўтар. Да гэтага ў 1996-1997 гг. ён праходзіў навуковую стажыроўку ў Ягелонскім універсітэце ў Кракаве. З’яўляецца доктарам гістарычных навук. Па словах самога А. Краўцэвіча, менавіта стажыроўка ў Ягелонскім універсітэце дала яму магчымасць напісаць кніжку. Там ён змог працаваць з вялікай колькасцю гістарычных крыніц. У дадатак да яго археалагічнага досведу, гэта прывяло Алеся Краўцэвіча да новага погляду на стварэнне Вялікага княства Літоўскага.

Гісторыкі пачалі займацца гэтай праблемай яшчэ ў XIX стагоддзі, тады існавалі два погляды — польскі і расійскі. Палякі даводзілі, што ВКЛ было неад’емнай часткай Рэчы Паспалітай і насельніцтва тут паступова стала польскім. Расіяне ў сваю чаргу сцвярджалі, што гэта „исконно русские земли”. Агульным у высновах абодвух бакоў было тое, што стварылася ВКЛ у выніку захопу літоўцамі ўсходнеславянскіх тэрыторый. Пасля тое ж пачалі сцвярджаць літоўскія навукоўцы. Але яны лічылі, што створаная ў выніку літоўскіх перамог дзяржава была чыста літоўскай. Такія меркаванні не падвяргаліся змяненням амаль усё XX стагоддзе. Толькі ў яго другой палове беларускі гісторык Мікола Ермаловіч абверг гэтую думку. Ён сцвердзіў, што ВКЛ утварылася дзякуючы захопу беларусамі прыбалтыйскіх земляў і дзяржава была беларускай.

У Алеся Краўцэвіча на гэта іншы погляд. Ён лічыць, што ніякіх заваёваў ні з аднаго, ні з другога боку не было. На думку гісторыка прыбалтыйскія плямёны і беларусы ў тыя часы жылі ў згодзе. Ён не знайшоў у гістарычных крыніцах сведчанняў пра напады літоўцаў на беларускія землі і наадварот. Тое ж паказваюць археалагічныя даследаванні. Па словах Краўцэвіча, літоўскія кунігасы рабілі свае ваяўнічыя паходы праз беларускія землі, як праз саюзныя, без сутычак. Няраз гэтыя паходы былі сумеснымі. Аб’яднанне ў адну дзяржаву прымусіла зрабіць небяспека, як з усходу, так і з захаду. А паколькі беларуская культура была вышэйшая, яна стала дамінуючай у княстве. Алесь Краўцэвіч прывёў прыклад з гістарычных крыніц, калі Ягайла пісаў, што яго народ называе дзяржаўны герб Пагоняй, а зацяты паганін Кейстут даваў клятву на беларускай мове.

Праца Алеся Краўцэвіча выклікала рэзкую адмоўную рэакцыю літоўскіх гісторыкаў і іх мінскіх калег. Апошнія выхаваныя на расійска-савецкіх традыцыях і лічаць, што ўсе новыя погляды — падрыў недатыкальных асноваў і ідэалагічна шкодныя. Польскія навукоўцы аднесліся да канцэпцыі Краўцэвіча больш памяркоўна.

Неадназначна была ўспрынята кніжка і „паходняўцамі”, большасць якіх выхаваны на кніжках Міколы Ермаловіча. Алесю Краўцэвічу давялося адказваць на шмат пытанняў.