Пра кнігара Станіслава Станкевіча

Лена ГЛАГОЎСКАЯ

Пра Станкевічаў у беларускім руху чуў кожны, хто хоць крыху цікавіцца беларускай гісторыяй. Усе яны былі з вёскі Арляняты на Ашмяншчыне. Адзін з арляняцкіх Станкевічаў быў кнігаром у Вільні. Усе, што вучыліся ў Віленскай беларускай гімназіі ведалі беларускую кнігарню Станіслава Станкевіча па вуліцы Вострабрамскай, 2. Сама я, дарэчы, пра гэтую кнігарню чула раней, чым даведалася пра іншых Станкевічаў. У аповедах Мацея Канапацкага явілася яна як нейкае незвычайнае месца ў Вільні, найважнейшае, найпрыгажэйшае.

Існавала яна ў міжваеннай і ваеннай Вільні, можна было там купіць беларускія кнігі і патрэбныя для школы прылады.

Дзейнасць Станіслава Станкевіча як беларускага кнігара, паэта сёння прызабытая і сярод тых, памяць пра якіх пасля 1990 г. пачала вяртацца ў беларускую гісторыю, яму месца не знайшлося. Юры Туронак успамінае кнігарню і яе ўласніка ў выданні „Ksiazka bialoruska w II Rzeczypospolitej 1921-1939” (Warszawa 2000, s. 49). Дайшло да таго нават, што заслугі кнігара пачалі прыпісваць другому Станіславу Станкевічу, таксама вялікаму беларускаму дзеячу. У 1997 г. Янка Трацяк спрабаваў у „ЛіМ”е раздзяліць двух Станкевічаў у артыкуле „Аб якім тут Станкевічу гутарка?”

Напісаць больш пра кнігара С. Станкевіча ў такой сітуацыі прыйшлося дачцэ Станіслава — Міраславе. З другога боку, хто як не сям’я можа ведаць найлепш пра Станіслава Станкевіча.

А лёс у кнігара, як у большасці беларускіх дзеячаў, што асталіся ў Вільні пасля II сусветнай вайны, незайздросны. 29 кастрычніка 1945 г. у кватэру Станкевічаў прыйшло чатырох незнаёмых мужчын, якія арыштавалі Станіслава. Суд адбыўся 14 траўня 1946 г. Засудзілі па артыкуле 58-I „а” на 10 гадоў ссылкі. Адбываў яе ў Бароўску на Урале. Вярнуўся ў 1955 г. — стары, знішчаны. Памёр 3 лютага 1964 г. Пражыў амаль 78 гадоў і быў сведкам беларускага адраджэння ў Вільні і яго знішчэння.

Сын Яраслаў і дачка Міраслава сталі дзецьмі „врага народа”. Пра тое, як цяжка ім жылося пасля арышту Станіслава Станкевіча, таксама апавядае ва ўспамінах пра бацьку Міраслава Русак. У кніжцы знаходзіцца вершаваны дадатак „Мне не забыці...”, у якім сабрана частка паэтычнай спадчыны Станіслава Станкевіча. Яго творчае крэда заключаецца ў страфе верша „Жаданьне” (1928):

Я ня думаю аб гэтым,
Каб я стацца мог паэтам,
Толькі мкнуся пры часіне
Сплесьці верш сваёй краіне.

Міраслава Русак піша: „Калі рыхтавалася да выдання „Беларуская энцыклапедыя”, прыйшоў да мяне Я. Багдановіч ды пачаў пераконваць, што трэба падаць туды звесткі пра бацьку. Я запярэчыла: наўрад ці каго з прозвішчам Станкевіч уключаць у энцыклапедыю. Багдановіч, аднак, верыў, што зможа ажыццявіць свой намер. Праз нейкі час прынёс назад бацькавы здымкі ды прызнаўся ў сваёй наіўнасці (с. 42).

Так пражыўшы ў памяці дзяцей і іншых віленчукоў і беларусаў толькі ў канцы XX стагоддзя, дзякуючы Міраславе Русак, кнігар Станіслаў Станкевіч вяртаецца з забыцця. „Лявонава доля”, багата ілюстравана здымкамі з сямейнага архіва, пабачыла свет у Вільні ў 2000 г. дзякуючы Выдавецтву беларусаў Літвы „Рунь”. Шмат з яе можна даведацца не толькі пра самога Станіслава Станкевіча і яго сям’ю, але і пра жыццё беларусаў у Вільні.

У сувязі з нядаўняй публікацыяй Віктара Шведа пра Міхася Забэйду-Суміцкага („Ніва” н-р 52 і 53 ад 2000 года) варта прыгадаць і тое, што пра яго піша ў сваёй кніжцы Міраслава Русак: „Значнай падзеяй у жыцці віленскага беларускага грамадства быў кожны прыезд спевака Міхася Забэйды-Суміцкага. (...) Канцэрты М. Забэйды-Суміцкага адбываліся ў вялікай зале тэатра па вул. Вялікая Пагулянка (...). Аднойчы ён пабываў у нас у гасьцёх, а звычайна „гучныя” прыёмы з нагоды кожнага прыезду Забэйды рабілі Грабінскія” (с. 25-28). Ёсць і здымак з канцэрта Забэйды-Суміцкага.