Ён вывеў мяне ў людзі

Ганна КАНДРАЦЮК

(Маэстра першы пачаў гутарку).

— А вы любіце дождж?

Ганна Кандрацюк: — Калі суха. А вы?

— Таксама люблю.

— А прафесар, Ян Тарасевіч, любіў?

— Калі ішоў дождж, мы сядзелі ў хаце і пілі гарачую гарбату. З чырвоным віном.

— Казалі, што так як ён, ніхто іншы не ўмеў варыць гарбату.

— Ну, бо ён варыў так як трэба. І гарбата сапраўды была гарачая. Гэта напэўна нейкі спосаб з Расіі.

— Вы, калі ўжо жылі ў Варшаве, заўсёды прывозілі прафесару ласункі?

— Ну так. Што гэта было? Шакаладныя цукеркі. Я заўсёды любіў даваць падаркі — згодна прынцыпу: малыя дарункі падтрымліваюць вялікае сяброўства.

А... у Беластоку прафесар не меў кухаркі і сам варыў. Па сённяшні дзень яго крупнік астаўся маім любімым супам.

— Нейкія прыправы?

— Гэта быў просты крупнік з рабрынкай. Такі суп варыла мая маці.

— А калі было добрае надвор’е, вы ладзілі вандроўкі?

— Шпацыравалі па Звярынецкім парку, па лётнішчы. Мы, нягледзячы на розніцу ў гадах, моцна сябравалі. Я амаль кожны дзень быў у яго хаце. Прафесар ведаў гісторыю Расіі, незвычайна, па кожным дні, па кожнай мінуце. Ён меў шырокую адукацыю — як чалавек рэнесансу. Раз, памятаю, пайшлі мы ў аптэку купляць лякарствы. Пані пытае, хто напісаў рэцэпт, а прафесар: „Я”. Кеміў гэта — файна, не?

— Ну так, толькі ён не меў медыцынскай адукацыі. Закончыў Пецярбургскую кансерваторыю, быў, між іншым, вучнем Аляксандра Глазунова і Мікалая Быстрова.

— Сустрэўся з Рахманінавым. Прафесар быў дваранінам, меў маёнтак пад Саколкай (цяпер таксама ўсе мы хацелі б быць княжацкага роду!). Расказваў, што як Рахманінаў ехаў з Расіі ў Парыж, дык спыніўся ў яго двары, там было фартэпіяна і Рахманінаў іграў. Гэта для мяне быццам пабачыць Шапэна! Або Пікасо твар у твар. Або Чайкоўскага!

— Сам Тарасевіч быў класным піяністам?

— А, так. Меў добрыя рукі, ну і быў таксама кампазітарам. Ён пісаў у стылі... быццам у духу Рахманінава, Чайкоўскага, Мэтнэра. Напісаў два канцэрты для фартэпіяна, эцюд, пісаў вакальныя кампазіцыі.

— У Мінску маюць ужо 112 твораў Тарасевіча.

— Так многа?

— І гэта, здаецца, яшчэ не ўсё.

— Іграў... Які твор мне з ім асацыюецца? Найбольш — эцюд Ліста „Паход гномаў”.

— Ці Ян Тарасевіч меў уплыў на ваша музычнае развіццё?

— Не ўплыў. Ён спрычыніўся да таго, што я — гэта я! Гэты Ежы Максымюк, з якім вы гаворыце — гэта яго заслуга. Ён прывёз мяне ў Варшаву, сказаў што трэба гэтым чалавекам заняцца, вучыць. Што трэба мне дапамагчы.

— Да гэтай пары гаварылася выключна пра заслугі школы Франкевічанак, асабліва прафесар Зофіі Франкевіч.

— І так яно ёсць. Так было. Вельмі ў многім я ім абавязаны. Аднак прафесар быў маім прыяцелем. Добры музыкант хіліцца да добрага музыканта, як чалавек да чалавека. Якраз мы добра адзін аднаго разумелі, я любіў кампазіцыю, і менавіта не Франкевічанкі спрычыніліся да таго што я тут, толькі ён.

— У школе Франкевічанак не надта цанілі ваш талент?

— А... гэта можа і так. У школе мяне цанілі „o tyle o ile”. А ён першы пабачыў ува мне тыя магчымасці, якія пазней праявіліся. Так што ў маім жыцці Тарасевіч адыграў вялікую, незвычайную ролю.

— Вы нарадзіліся ў Гродне.

— Аднак гавару, што я — з Беластока. Цаню Беласток, бо там сустрэў сясцёр Франкевічанак і прафесара. Прафесар адыграў у маім жыцці цэнтральную ролю, і Ірэна Кір’яцка, якая вучыла мяне ігры на раялі. Піяністам я не стаў, бо меў заслабыя нервы. Маё бачанне людзей перашкаджала данесці тое, што каштоўнае. Завялікае хваляванне перад выступленнем. А дырыжорам быць мне добра. Ну і гэта Тарасевіч сказаў, што піяністам вялікім я не буду, што можа з мяне быць добры дырыжор. І не памыліўся.

— Большасць твораў Тарасевіча была аснавана на матывах беларускай песні.

— Як і Шапэна. Я думаю, што гэта Шапэн стварыў народную музыку, а не народная музыка — Шапэна. Можна не пагаджацца з маім сцвярджэннем. Можна лічыць яго памылковым. Так, несумненна, фальклор. Але ён мусіць быць адаптаваны. Бо калі яго не ўфармуеш, то астанецца толькі і выключна народнай песняй. Гэтага замала. Ці вы чулі, каб нехта спяваў так, як мазуркі Шапэна? Дзе? Хто? У якой мазавецкай вёсцы?

Ён як Рахманінаў карыстаўся фальклорам, або Чайкоўскі. Так, аднак, той фальклор трэба перакінуць на ўласную палітру, уражлівасць, уяўленне. Перадаць у форме мастацкага твора. Тады яно ёсць. Зразумела, Тарасевіч карыстаўся беларускімі і рускімі матывамі.

— Калі кампанаваў, мусіў дакрануцца фартэпіяна?

— Сядаў за раяль, меў такую дошку, здаецца, тая дошка была сінтэтычна зроблена. Прыкладваў яе, алоўкам пісаў, гумкай прыціраў, ніякіх камп’ютэраў, меў такую лямпачку, запальваў яе. (Можам пахадзіць і пагаварыць).

— То... ведаю, што і прафесар тады, як тварыў, то хадзіў?

— А... так, хадзіў, шукаў матыў, а пасля сядаў за раяль, каб дакрануцца да інструмента, і пісаў... як Шапэн, Бетховен.

— Што яшчэ вы ўзялі ад Яна Тарасевіча?

— Многа з яго ўражлівасці, падобна як ён кампаную. Бо як працую над творам — то як колішнія майстры-жывапісцы. Быў адзін вучань і адзін прафесар. Адзін гаварыў другому як мае быць, пакуль той яго працягваў або паўтараў. Таму перапісваю ноты, калі вучуся. Не карыстаюся ніякімі інструментамі. Самы цудоўны спосаб гэта перапісванне, самы стары спосаб. У музыцы, бачыце, камп’ютэры не надта памагаюць. Мусіць быць натхненне. Мусіць быць сэрца, інакш будзе аўтаматычнасць.

— Пра што найлепш вам гаварылася?

— Пра кампазіцыю, як гэта развіваецца. Памятаю, што прафесар вельмі любіў піяніста, які іграў Ліста. Гэта быў Шыфра. Любіў таксама Горавіца. Слухаў радыёперадачы Вэбэра. Іграў, пісаў, думаў, філасофстваваў і расказваў мне гісторыю Расіі. Што кожнага дня здарылася — гэтага не забыць.

— А пра сябе?

— Расказваў, што калісьці хацелі яго расстраляць. Ужо нават магілу сабе выкапаў. Ну, але папытаўся, ці можа за патрэбай яшчэ скочыць. І неяк выкрунуўся, кінуўся ў карчы і дзякуючы ім пражыў. Такія былі часы, бо быў дваранінам. А цяпер паглядзіце — усе мы горнемся да тых бізнесменаў.

— Ведаю, што вы стараліся дапамагчы прафесару ў прамоцыі яго твораў.

— Толькі нічога з гэтага не атрымалася. Бо тады я і сам не быў вядомым музыкам. У тыя часы мы ледзь на нагах стаялі. Бо нас было двух, яго вучняў і гарачых прыяцеляў — я і Толік Чарапінскі, зараз ён прафесар псіхіятрыі і гісторык мастацтва. Тады не было як дапамагчы. А цяпер я мог бы. Але і цяпер не так проста. Калі будзем іграць нейкі канцэрт, то магу далучыць яго твор.

— У Мінску аж тры гадзіны прысвяцілі Тарасевічу.

— У гэтым месцы я сардэчна дзякую сябрам з Мінска.

— Трэба было, аднак, часу на тое. 28 гадоў пасля смерці. А... славу яшчэ раней забралі. Гэта рэвалюцыя 1917 года зрабіла.

— Так бывае з многімі геніямі. З многімі людзьмі, многімі талентамі. Што вам гаворыць прозвішча Пэнхэрскі? Колькі, ведаеце, твораў гэтага чалавека. Я яго вельмі цаню. Варшаўскі, Анышковіч. Ведаем звычайна тры прозвішчы. Я маю шчасце, бо адчуваю многа сімпатыі людзей, вельмі цешуся ўзнагародай „Беластачанін XX стагоддзя”. То ў мяне крыху іншая сітуацыя. А прафесар таго не меў. Гэта не значыць, што быў меншай вартасцю. Так бывае. А, скажыце, што ён мог тады зрабіць, са сваімі творамі? Іграць іх сам на канцэртах? Не было як. Нехта меў іграць — хто?

Ён пісаў для сябе, для будучыні, бо тады быў іншы напрамак. І яго творы былі быццам з іншай эпохі, рэгрэсіўныя — ну але ж і Рахманінаў быў рэгрэсіўны, нічога новага не прыдумаў... Толькі яго творчая індывідуальнасць зрабіла, што пасля некалькіх нот пазнаем што гэта Рахманінаў. Аднак ён карыстаўся гармоніяй якая была. Шастаковіч таксама. Стравінскі, у прынцыпе, таксама. А Шэмберг інакш — ён быццам вызначыў новы кірунак. Але такой дарогай нельга ісці. Не трэба, узнікаюць брыдкія творы. Не трэба. Відаць, што 12 гукаў гэта замнога. Не трэба аж столькі. Мае быць 7 а не 12.

Прафесар працягваў гэтае трыгучча. Я ў той час моцна быў за авангардам. І таму не надта разумеў яго вялікасць. Памятаю, як прафесар паслаў свае кампазіцыі ў Саюз польскіх кампазітараў, і ім яны не надта падабаліся. А, паглядзіце, як сёння пішуць? Цяпер насілу спрошчваюць музыку. Бо калі б прафесар свае кампазіцыі прыслаў сёння — было б добра! Бо сёння ніхто не ведае, як трэба пісаць. Некаторыя кампазітары вярнуліся да рамантычных традыцый. Таму сёння яго кампазіцыі не былі б дрэнныя.

А тады трэба было быць авангардам. Ну і, паглядзіце, што сёння з гэтага асталося! Добра быць авангардам, аднак пазней нешта размываецца. І пасля астаецца твор. Тое пстрыканне і ліццё вады на фартэпіяна ўжо не мае сэнсу. Бо такім шляхам ужо не ўзнікаюць славутыя кампазіцыі. Хаця я, асабіста, люблю тыя творы, што ўзніклі ў 60-ыя гады. Іх цаню найбольш.

— Ідзе мода на новую эстэтыку?

— А, ведаеце... прафесар сёння меў бы намнога большыя магчымасці як тады! Бо той кірунак... быццам усё зноў закрунулася назад. Быццам вяртаемся да працягвання чагосьці, да паўтору. Ён працягваў расійскую школу.

— Маэстра Тарасевіч мог спадзявацца, што так і будзе.

— А я быў за новым адкрыццём. Цяпер ведаю, што ад адкрыцця і ўзбуджэння ўражання да класнай музыкі далёкая дарога. Мае нарадзіцца твор. Не толькі адно адкрыццё важнае. Адкрыццё гэта эксперымент, які трэба замяніць на мастацтва. У цэласць. Бо калі эксперымент астаецца эксперыментам, ён з часам гіне. Вызначэнне дарогі гэта не ўсё. Трэба, каб на гэтай дарозе быў поспех. Так як Гандзі паказаў дарогу, але не падпертую ўласным поспехам. Загінуў. Але спрычыніўся да аб’яднання народаў.

А тады, у часы, калі я ведаў прафесара, не цікавіліся прадаўжэннем рамантызму.

— Толькі рамантызм не адно мае імя.

— У тым справа! Хто ведае сёння кампазітара Альпэнберга — а гэта ж быў геній. Аўстрыйскага кампазітара Антона Вэбэрта — яго твораў таксама не выконваюць. А гэта ж музыка самая каштоўнейшая, такая, што ўзбуджае прыгажосць, але прыгажосць інтэлектуальную. Мы звычайна прагнем мелодыі, і не задумоўваемся, што пад музыку некаторых кампазітараў забівалі людзей.

— А што найбольш вам, маэстра, падабалася ў музыцы Тарасевіча?

— Заўсёды яго творы мелі сэрца, эмоцыі, вялікі спосаб уздзеяння на людзей. Я хацеў бы паслухаць яго канцэрт.

— Учора па тэлефоне я гутарыла з вашай жонкай, Ірэнай Кір’яцкай, і яна вельмі сардэчна і добра ўспамінала Яна Тарасевіча.

— Бо ён прывёз мяне ў Варшаву і аддаў у яе рукі. Яна мяне вучыла. А так — у Беластоку сёння працаваў бы я ў тартаку.

— Неўзабаве выйдзе ў свет першы кампакт-дыск Тарасевіча з запісам мінскага канцэрта на Залатой Горцы.

— Я аддаў бы сваіх дзесяць за адзін ягоны запіс.

— Цяпер і я адчуваю тое вялікае, гарачае сэрца. Дзякую.

P.S. Pазмова праведзена 24 кастрычніка 2000 г. У пачатку снежня выйшаў кампакт-дыск з музыкай Яна Тарасевіча.