Ён стварыў акіян беларускага жыцця

Язэп ЯНУШКЕВІЧ

Дзецюкі размаўлялі ў мемарыяльным акадэмічным кабінеце Якуба Коласа, што вокнамі глядзіць на галоўны праспект сталіцы. За вокнамі сплываў зменлівы (ад ранішніх прымаразкаў на пачатку месяца да спякоты ў 33°С на сонцы) травень 2000 года, побач у акадэмічных сценах заканчваўся ІІІ Кангрэс беларусістаў свету, а на праспекце голасна, бы на пажар, гойсалі ў суправаджэнні міліцэйскіх сірэн чорныя кавалькады ўрадавых лімузінаў. Гойсалі так імкліва, што не паспявалі пакінуць адлюстраванняў у вітрынах: у Мінску адначасова адбываўся немаведама каторы па ліку саміт кіраўнікоў дзяржаў-сатэлітаў, чыя знешняя залежнасць ад „старэйшага брата” значна прымглілася дэмагагічным клопатам пра „суверэнітэт” кожнай асобнай краіны ў постсавецкай прасторы. Аднак праўдзівая незалежнасць для шмат каго з іх па-ранейшаму заставалася рэдкай і дэфіцытнай манетай.

У часы народнага паэта, заўважыў адзін з трох суразмоўцаў, гісторык з Беласточчыны, хітнуўшы галавой у бок вялікага жывапіснага партрэта песняра на сцяне, шыкоўных лімузінаў лідэраў „брацкіх” рэспублік каталася па мінскім праспекце мала, бо саміх лідэраў налічвалася няшмат; дастатковым лічылася мець у белакаменнай аднаго „мудрага” на ўвесь абсяг 1/6 часткі планеты.

Ды ў модзе тады былі іншыя, больш танныя „варанкі”, падхапіў мінскі калега-літаратар.

Так, імі ў падвалы сталічнага НКУС, што не мяняе сваёй прапіскі ўжо дзевяты дзесятак, не менш таропка, хоць і без сірэн, адвозілі па начах ворагаў народа, усіх запар: ад простага вясковага конюха да народнага пісьменніка.

Ну, ты на такіх рэчах знаешся адмыслова, нездарма выдаў першую манаграфію пра гісторыю палітычнага руху Беларусі ХХ стагоддзя, уступіў у гамонку інтэлігентны Крыштаф, сацыёлаг з Любліна.

Гэта ж „Новая зямля” кніга-кніг беларускай паэзіі, не сунімаўся калега з суседняй краіны, для якога Беларусь уяўлялася экзатычным краем. І вывозілі, рэч ясная, пераважна інтэлігенцыю, калі браць адсотак прапарцыянальнага складу насельніцтва, бачачы ў ёй, як калісь царызм у шляхце, соль зямлі...

Го-о, „Новая зямля” — айчынны паэтычны эпас. Сялянскі беларускі „Фауст”. Нацыянальная эпапея-Калевала сыпаў параўнаннямі літаратар. Нездарма наш класік, першы раманіст Мікалай Карлавіч Раманоўскі, штодня згадваў пра яе і прагнуў адкінуць шмат якія творчыя задумы, ды замест чарговага рамана напісаць манаграфію пра коласаўскую паэму...

Хто гэта, Мікалай Карлавіч? Сорам, але я не ведаю...

Не саромся, не адзін ты не ведаеш, прысуд з вуснаў беластоцкага гісторыка прагучаў безапеляцыйна. Выйдзі на праспект і зрабі сацыялагічнае апытанне: хто такі Мікалай Раманоўскі? Гарантую, са 100 чалавек не назбіраецца і дзесяці, якія адкажуць слушна... Вось такая беларуская свядомасць. Зыбенькая, каб будаваць самастойную дзяржаву.

Гэта сапраўднае імя Кузьмы Чорнага, патлумачыў літаратар. Быў такі адмысловы пісьменнік да вайны. Памёр увосень 44-га, у мінскім падвале, лічы, у зямлянцы, вярнуўшыся з эвакуацыі на радзімую зямлю, каторы раз за стагоддзе разрабаваную, паленую-перапаленую.

Ёсць вялікі знак нябёс у тым, што Мiкалай Карлавiч Раманоўскi прыйшоў на свет на самым зломе стагоддзяў, 24 (11 па старым) чэрвеня 1900 года. Ягонымі пагодкамі лічацца нашы выдатныя паэты Уладзімір Дубоўка, Уладзімір Жылка. Пара абуджэння і здзяйснення іх юначых мараў, творчага сталення прыпала на перыяд „Нашай Нівы”, на гады першай імперыялістычнай вайны.

Нарадзіўся празаік, як лічыцца, на Случчыне, хоць родны маёнтак Боркі ля Цімкавіч, дзе ў пана Эдварда Вайнiловiча (таго самага, на чые сродкi збудаваны Чырвоны касцёл у Мiнску) парабкавалi бацькі будучага пісьменніка, ляжыць паміж Капылём і Нясвіжам. Пра яе, пра свой зямны выток пакінуў пісьменнік спавядальныя радкі: „Шчаслівы час маленства! Залатыя гады! Дзе прайшло маленства, там пачынаецца Радзіма. Блізасць і замілаванне да роднай прыроды, да роднай зямлі, да самага важнага да свайго народа пачынаецца з маладых гадоў”.

Гады маленства пражыліся зусім не ідылічна. Вось як амаль аўтабіяграфічна гучаць яны на самым пачатку рамана „Пошукі будучыні” (1943), што пісаўся на апошнім годзе жыцця ў далёкай Маскве і быў апублікаваны ўжо пасля заўчаснай смерці творцы: „Той дзень быў ціхі, хмурны, сухі і цёплы. Стаяў верасень месяц. I даўно гэта было. Час быў такі, што нашы бацькі былі на вайне. Ішла вайна з немцамі 1914-1918 гадоў. Усе мы былі або малыя, або самыя зялёныя падросткі. Асенні дзень ужо хіліўся да вечара свайго. Мы былі ў полі. Тыя гады прымусілі нас змалку дзён прывучвацца да плуга і касы, да пілы і сякеры, да гэбля і долата, да молата і кавадла. Гэтае начынне і прыладдзе, па якім яшчэ нядаўна хадзілі бацькавы рукі, было яшчэ і цяжкае, і вялікае кожнаму з нас, але ў той меры, у якой ішоў час, усё больш звыкласць, як светлы ратунак, прыходзіла да нас, і, тыдзень за тыднем, месяц за месяцам, сталася так, што дзесяцігоднія дзяўчаткі жалі жыта, дванаццацігоднія хлапчукі аралі як мае быць, а пятнаццацігоднія самі вялі гаспадарку, кармілі сем’і працай сваіх рук, ведалі, дзе, што і як сеяць...”

Эпіграфам да першай часткі рамана (з вельмі сімвалічнай назвай „Украдзенае маленства”) абрана біблейскае: „Пладзецеся і размножвайцеся, І напаўняйце зямлю...” На мяжы тысячагоддзяў, калі беларускі этнас апынуўся пад пагрозай вымірання (Чарнобыль тут не да канца вінен) выбраны празаікам эпіграф з „Кнігі быцця” гучыць як бацькоўскае блаславенне роднаму народу, як найгалоўны запавет: не знікнуць з твару зямлі, застацца на карце Еўропы.

За 21 год літаратурнай працы геній напісаў паўтары дзесятка раманаў і аповесцей („Вецер і пыл”, 1927-1929; „Лявон Бушмар”, 1929; „Вясна”, 1930; „Бацькаўшчына”, 1931; „Трыццаць год”, 1934; „Трэцяе пакаленне”, 1935; „Пошукі будучыні, 1943), паўдзесятка п’ес. Гэта значыць, дзякуючы Чорнаму наша літаратура штогод папаўнялася адмысловым мастацкім палатном. Не зважаючы на маласпрыяльную творчую атмасферу, што ўсталявалася неўзабаве пасля кастрычніцкага перавароту ў дыктатарскай імперыі, куды ад 1922 года афіцыйна ўвайшла Беларусь, празаік здолеў выдаць 10 кніг.

Як старажытны дойлід, ён ахвяраваў усе дні адпушчанага, адзінададзенага Богам жыцця на літаратуру, інтуітыўна ці свядома здзяйсняючы словы папярэдніка, незабыўнага Максіма Багдановіча: „Гэта і праз тысячы гадоў будзе сведчыць за нас”. Толькі такія асобы і маглі снаваць бальзакаўскія планы, марачы стварыць эпахальны вобраз, карціну-эпапею народнага жыцця, пачынаючы ад часоў прыгону (дакладней, ягонага адмену ў эпоху паўстання 1863-1864 гадоў) да „самых апошніх дзён”. Усё жыццё празаік меў адзінае жаданне: „каб такія рэчы, як літаратура, не тварыліся прыхваткамі і саматужна”.

Паплечнік Чорнага па лiтаратурнай суполцы „Узвышша”, таленавіты крытык Адам Бабарэка называў прыяцеля стваральнiкам „першага беларускага рамана” i не перабольшваў, не перахвальваў, паколькі iншыя вялікія палотны-раманы Якуба Коласа „На ростанях” (трылогія, 1923-1954), Цішкі Гартнага „Сокі цаліны” (пачаў у 1914 г., складаецца з 4-х кніг) былi ў 1920-ыя гады яшчэ няскончаныя. А Кузьма Чорны апублiкаваў першыя вялікія празаічныя творы „Сястра” i „Зямля” ў 1927-1928 гг. (тэма ўзаемазалежнасці, лучнасці зямлі, бацькаўшчыны, спадчыны, лёсы спадчыннікаў-наступнікаў новых пакаленняў наогул стане дамінантным матывам творцы). Ужо ў гэтых палотнах заўважаецца змена першапачатковай фiласофскай формулы „Жыццё як радасць iснавання”, якую пераважна дэклараваў малады празаік у пачатку творчага шляху (апавяданні „Будзем жыць”, „На беразе”, „Жалезны крык”, „Максiмка”, 1924; „Новыя людзi”, 1925), на журботную, унікліва-разважную ноту, народжаную асэнсаваннем трагічнага і пакутнага шляху паднявольнага народа. Так пісьменнік набліжаўся да адэкватнага адлюстравання айчыннай ментальнасці.

Бо шматспадзеўная рэвалюцыя, пахаваўшы намінальна царскую імперыю, не прыносіла палёгку забраным народам. „Галоўнае, што мучыць мяне з самых маладых год маiх — гэта пакуты чалавека на зямлi, якiя ў нас яшчэ не знiшчаны”, — скупа пазначыць у сваёй аўтабіяграфіі 28-гадовы празаік. А ў лісце да Адама Бабарэкі больш разгорнута выкажа ўласнае творчае крэда: „Нават калі чалавек перамог сьмерць, калі ён зьнішчыў усю агіднасьць..., то й тады застанецца смутак, ён застанецца ў імя тых пакут, якія былі некалі на зямлі”.

Менавіта нескароны, невытручаны з пісьменніцкай душы ў сталінскую эпоху пафас адлюстравання чалавечага жыцця знітаванага ў адно з усенькім сусветам у творах К. Чорнага дазваляе сцвярджаць: у палотнах геніяльнага пісьменніка знайшло сваё заканчэнне „канцэптуальнае адлюстраванне жыцця, прыметнае ўжо ў творчасці У. Сыракомлі і Ф. Багушэвіча” (А. Рагуля). У калаўроце турбот вяскоўцаў („праблема жывога чалавека займае мяне ўвесь час”), дзе цяжка і горна здабываўся „хлеб надзённы”, К. Чорны ўгледзіў дзівоснае суседства эпічнай велічы з дробязнымі інтарэсамі. І выснавалася ўніверсальная чорнаўская формула-выснова: „Чалавек — гэта цэлы свет”. Кропля па кроплі ён шукаў, збіраў, назапашваў чалавечнасць у чалавеку. І так паўстаў беларускі акіян жыцця.

Але пад націскам вонкавых, найчасцей жорсткіх, нялюдскіх абставін чалавек мяняецца, а разам з ім змены ўплываюць як бы і на ўвесь менталітэт нацыі. Бо што засталося ад вольналюбівага, партызанскага народа напрыканцы ХХ стагоддзя? А ён жа, беларус, уваходзіў у яго з „Пагоняй” Максіма Багдановіча. Зрэшты, адказ зразумелы: бегам апошняга стагоддзя за Уралам, на „нялюдскай” сібернай зямлі беларусаў, вырваных з роднай зямлі, апынулася куды больш чым палякаў, немцаў, французаў, чэхаў разам узятых. Так мы сталі сведкамі „духоўнай катастрофы этнасу” (Ігар Жук).

Перачытайце ўсяго Кузьму Чорнага, нашага вялікага Бальзака, Дастаеўскага, Сянкевіча і пераканаецеся, што палотны Майстра, пакінутыя нашчадкам, куды шырэй за хрэстаматыйнага „Лявона Бушмара” і збітае школьнымі праграмкамі „Трэцяе пакаленне” з Міхалам Тварыцкім. Хоць нават і ў іх чытаецца выснова: чалавек без будучыні становіцца выгнаннікам у сябе дома. Бо звераватым, занураным іх рабіла сама нялюдская сацыялістычная сістэма ў яе сталінскім варыянце. Нявольніцкі лёс героя, бязвыхадная наканаванасць прыстасоўвацца да неўласцівага селяніну „маральнага кодэксу будаўніка камунізму” адлюстроўвалі і нявольніцкі стан цэлага народа, фіксавалі працэс разбурэння саміх нацыянальных падвалін. „Гісторыя ставіць пытанне так: калі не гаспадар, то на сваёй жа зямлі застаешся парабкам, парабкоўства ж перадасі ў спадчыну і дзецям” (А. Рагуля).

У апошнія гады выгнання, прымушаны пакінуць акупаваную Беларусь, пісьменнік, будучы цяжка хворым (некалькі месяцаў турэмнага зняволення ў сталінскіх лёхах беззваротна падтачылі і так надарванае жыццёвымі нягодамі здароўе), працягваў тытанічную працу. Эпічныя палотны „Пошукі будучыні”, „Вялікі дзень”, „Млечны шлях”, „Сумлiцкая хронiка” яскрава сведчаць, якой творчай патэнцыяй валодаў геній, што згас ва ўзросце 44 гадоў, не давёўшы свае творчыя задумы нават да паловы. І ці можна было іх рэалізаваць цалкам, трымаючы ў руках асадку і схіляючыся над белым аркушам у чаканні штохвілінных арыштаў (паўторных), пішучы творы ў абдымках са смерцю.

Зрэшты, перачытаць „усяго” Кузьму Чорнага мы пакуль не можам па простай прычыне: спадчына яго яшчэ не выдадзена як след. Да прыкладу, у 8-томным „акадэмічным” выданні (1972-1975) ад развітальнага дзённікавага запісу пісьменіка ацалеў адзіны сказ „Божа, напішы за мяне мае раманы, хіба так маліцца, ці што?”

Між тым, апошні лісток-адбітак зямнога календара Мікалая Карлавіча Раманоўскага пісьменніка, генія нашай літаратуры Кузьмы Чорнага гучыць куды глыбей і трагічней.

За паўгадзіны да смерці

22 лістапада 1944 года. Бадай што ўжо месяц, як у „кватэры”, дадзенай мне Саўнаркомам. Але ж якраз як тая камера ў турме, дзе я сядзеў у 1938 годзе. Можна сказаць, што я ўжо дайшоў да апошняй мяжы. Бруд, цемень — вокны глядзяць у чорны трохкутнік з высозных муроў. Пісаць няма як і жыць няма як. А тут жа, па адным карыдоры, рамантуюць кватэру Рыжыкаву. Там светла і добра. Там Рыжыкаву можна будзе круціць патэфон і гуляць у „пульку”. У нас няма ўласнага жыцця, мы ўсё аддаём дзяржаве. Мы аддалі дзяржаве свае душы і таленты, але мы не Рыжыкавы. Я жыву як апошняе пакідзішча. І не таму, што мне хто зла хоча, а таму, што ў нас не еўрапейская дзяржава, дзе інтэлектуальныя асаблівасці чалавека робяць яго і жыццё арганізаваным. А ў нас азіятчына. Падхалімства, хабарніцтва, чыноўніцтва, паклёпніцтва — за апошнія годы паднялося на вялікую вышыню. Колькі нашай інтэлігенцыі без дай прычыны гніе ў турмах і на высылцы! У мяне ўжо няма 70% здароўя. Я гіну і не магу выкарыстаць як бы трэба было свой талент. Сілы мае трацяцца і марнуюцца без карысці. Доўгія годы мяне мучыла ГПУ-НКВД. А цяпер замест таго, каб рабіць тое, што мне трэба рабіць, я палю ў печы, цягаю ваду, змываю гаўно ў прыбіральні, краду дровы, дастаю з дошчак цвікі, мыю сваю парваную і вываленую адзежу. Тут вайна не да канца вінавата. Тут многа ад хамства. Апарат НКГБ і тысячы чыноўнікаў займаюць увесь горад — яны ўмеюць і любяць рваць адзін аднаго і ўсіх за горла, а я гэтага не ўмею рабіць, дык не магу нават дастаць хоць тоненькі праменьчык дзённага святла ў вакно і мучуся ў пограбе.

Божа, напішы за мяне мае раманы, хіба так маліцца, ці што?