На Дуброўшчыне

Аляксандр ВЯРБІЦКІ

Цікавая легенда пра заснаванне вядомага на ўсю Беласточчыну санктуарыя, якую я пасля пачуў у Ячне. Калісь была тут мясцовасць, якая называлася Крывы Сток, а ўласнікам яе быў магнат Тышка. Змагаўся ён супраць шведаў і атрымаў цяжкое раненне ў грудзі, дзе насіў іконку Божай Маці. Жонка яго малілася перад абразамі, дзе трымала засушаныя ружы. Тыя ружы расцвілі, а Тышка выздаравеў. І ў падзяку за тое аздараўленне выбудаваў ён касцёл у гонар Маці Божай Ружанастоцкай, а самую мясцовасць перайменаваў на Ружаны Сток. Пасля смерці сужонства Тышкаў пахавалі ў касцёле, дзе яны пакояцца па сённяшні дзень.

Калі тут настаў цар, касцёл перамянілі ў царкву, а царская цётка стала ў Ружаным Стоку ігуменняй. Яна пабудавала тут некалькі будынкаў, у тым ліку дзве школы, адну з якіх саветы, адступаючы ў 1941 годзе, узарвалі. Пасля царскага часу тут зноў усталяваўся касцёл.

Калі я выйшаў на груд між Ружаным Стокам і Ячнам, апынуўся ў цэнтры цудоўнага краявіду: з аднаго боку красаваўся велічны касцёл, з другога — купалы маляўнічай ячніцкай царквы.

Раней стаяла тут царква, якая была занесена ў нулявы, самы каштоўны, разрад архітэктурных помнікаў. 15 лістапада 1985 года, пасля праваслаўных „Усіх Святых”, яна згарэла. Вернікі адразу прыняліся за адбудову свайго храма. Яшчэ ў тую самую восень загасілі два вагоны (60 тон) вапны, а зімою купілі цэглу. За ўсімі матэрыяламі і машынамі хадайнічаў пакойны ўжо настаяцель, а. Аляксандр Хіліманюк. Вясною навазілі жвіру і ўзяліся за працу. Працавала па 15-20 чалавек, памагалі прыхаджане. Царква была застрахавана, але за кампенсацыю паставілі толькі зруб, бо раней не заплацілі адну рату. Восенню будынак ужо стаяў і на часовых падмостках адбываліся ўжо богаслужэнні. У чарговыя гады вяліся аддзелачныя працы. Іканастас выканаў столяр з Дубровы Эдвард Казёл. Два гады таму храм пабялілі звонку, а ў гэтым годзе ўнутры, а згаданы Эдвард Казёл выканаў драўляную абіўку вышынёю 180 сантыметраў. З аднаго боку царквы стаіць хатка, якую адрамантавалі маладыя праваслаўныя братчыкі; у ёй ладзяцца летнікі для моладзі і дзяцей.

З другога боку царквы стаіць будынак, які выконвае тут своеасаблівую інтэграцыйную ролю. Ладзяцца тут вясковыя і сямейныя мерапрыемствы не толькі жыхарамі Ячна, але і суседзямі. Ёсць тут вялікая зала, у якую, у залежнасці ад характару мерапрыемства, прыносіцца адпаведную мэблю, якая на штодзень захоўваецца ў асобным пакойчыку. Ёсць памяшканне на кухню, аднак кухоннага абсталявання тут няма — прыносяць яго арганізатары ўрачыстасцей. Пра будынак дбае цэлая вёска, дапамагае і гміна. Сёлета ўставілі тут новыя вокны і дзверы. У адным з флігеляў будынка была раней крама, цяпер тая частка пустуе; у Ячна прыязджаюць аб’язныя крамы: дзве з Сідры і адна з Дубровы.

Будынак, які адыгрывае ролю вясковай святліцы, паказала мне солтыс Ячна, спадарыня Альжбета Вардах. Выведаў я ў яе і некаторыя інфармацыі пра вёску. У Ячне пражывае каля ста душ у каля дваццаці пяці хатах; сем хат пустуе. Калі я спытаў пра хату недалёка царквы, у якой заміж даху фольга, даведаўся, што ў ёй жыве мужчына, які, калі дах ягонай хаты заваліўся, адмовіўся перасяліцца ў другую.

22 ліпеня 1944 года Ячна згарэла. Мікалаю Зайко, напрыклад, згарэлі ўсе будынкі, а з байкаватага садка ўцалелі толькі дзве яблынькі... Немцы паставілі на рацэ Сідры, на подступах да Усходняй Прусіі, абаронную лінію, а вёску падпалілі, каб паставіць дымную сцяну. На памятку гэтай падзеі 22 ліпеня 1984 года ўстанавілі мемарыяльную пліту. Пасля вайны некалькі хат спалілі яшчэ банды.

У вёсцы чацвёра дашкольнікаў і дзесяць школьнікаў, якія ходзяць у школу ў Гарасімавічы. Гміна не арганізуе давозу вучняў у школу, часам некаторыя бацькі падвозяць толькі сваіх дзяцей. Спадарыня солтыс пракаментавала гэты факт заніканнем традыцыйных сувязей між людзьмі — паволі людзі абмяжоўваюцца да сваіх толькі хат і сем’яў. Моладзь выязджае ў гарады, а тыя, што астаюцца — даязджаюць, напрыклад, муж спадарыні солтыс даязджае на працу аж у Беласток!

У вёсцы восем сем’яў у прадукцыйным узросце. Няма тут спецыялістычных гаспадарак, толькі адзін прабуе гадаваць коней — мае іх каля дваццаці штук. І ў іншых гаспадароў ёсць коні, але толькі каб агарод узараць, баронамі павалачыць поле або дзеля прыемнасці пракатацца на санях. У Ячне два камбайны, дванаццаць легкавушак і каля трыццаці трактароў. Дваццаць два гады назад праклалі тут водаправод, два гады таму правялі тэлефанізацыю, а тры гады назад на вуліцы паклалі асфальт.

З Ячна напраўляюся жвіроўкай у Гарасімавічы. Перад самымі Гарасімавічамі насып колішняй чыгункі з Гродна ў Сувалкі. Пасярэдзіне вёскі два крыжы, на адным з іх надпіс: „TEИ KRZYSZ POSTAWIOИY ZA DUSZE W CZYSCZU BEИDOACE” — калісь польская мова была тут, відаць, экзотыкай. Іду ў солтысаў дом. Солтыса няма дома; у дзяржаўнае свята — 11 лістапада — солтыс пайшоў праўдападобна пайграць з сябрамі ў карты. Пра вёску тады распытваю ягоную сям’ю.

У Гарасімавічах трыццаць пяць хат, у іх ліку дзве пустыя і дзве разваленыя. Колькі ў іх жыве людзей — цяжка даведацца. Адна сям’я выбралася ў ЗША — усім сямейнікам пашчасцілася атрымаць „зялёныя карты”. Толькі адзін вясковец працуе ў Дуброве, а апошнія жывуць з зямлі. Спецыялізаваных гаспадарак у самой вёсцы няма — людзі трымаюць усяго пакрысе. Толькі да аднаго гаспадара на калёнію прыязджае машына з Дубровы па малако.

У вёсцы ад дзесяці гадоў працуе водаправод. Нядаўна падключылі і тэлефоны. Спярша на тэлефоны запісаліся дзесяць гаспадароў. Другія гаварылі: „А нашто ён мне там патрэбны”. Калі аднак апараты паявіліся ў суседзяў, дванаццаць з тых недаверкаў захацела мець іх і ў сябе.

У школе, пабудаванай у 1954 годзе, якая адразу атрымала імя Грыгорыя Кунавіна, савецкага салдата, які падчас баёў на лініі Сідры паўтарыў подзвіг Аляксандра Матросава, перакрыўшы сабою кулямётны агонь ворага па таварышах, вучыцца 32 дзяцей з Гарасімавіч, Ячна, Вострава і Хільмонаў-Вёскі. Найбольш іх у прадшколлі і нулявым класе — чатырнаццаць. У пятым класе толькі двое вучняў. Спытаў я солтысавага сына, што ён ведае пра патрона школы.

— Rzucil sie na armate, aby ratowac mieszkancow, — адказаў.

Школа імя Кунавіна працуе ўжо апошні год, з наступнага дзеці будуць пераведзены ў школу ў Ружаны Сток. Цяпер яшчэ штогод адбываюцца мемарыяльныя ўрачыстасці ў гонар Грыгорыя Кунавіна, і штогод прыязджае ў Гарасімавічы ўдзельнік баёў за вёску, якому тады было васемнаццаць гадоў.

Да 1954 года школа размяшчалася ў вясковай хаце. Будаваць школу хацелі ў сябе і ячнікі, і гарасімаўцы. І хаця ў Ячне было многа пэпэроўцаў, усё ж такі школу паставілі ў Гарасімавічах, бо тут было сто дзяцей і прызначаны пад школу пляц, а ў Ячне толькі дваццаць дзяцей.

Згадваючы пра пэпэроўцаў, варта вярнуцца больш за паўстагоддзя назад. Калі насталі першыя саветы, многія жыхары суседняга Вострава сталі чыноўнікамі ў раённай тады Дуброве. Калі аднак прамінула вайна, давялося ім выбрацца ў СССР. Пасля баёў на Сідры асталося навокал многа рознага ружжа, якое падхапілі навакольныя жыхары. Пасля яны хадзілі па начах і патрабавалі саланіну — ад таго і назвалі іх саланіннікамі. І вось тыя саланіннікі і прымусілі астраўлян пакінуць усё сваё і шукаць паратунку за мяжой. Выехала і некалькі сем’яў з Крапіўна ды адна сям’я і адзін кавалер з Гарасімавіч; кавалер той хадзіў да тае самае дзяўчыны, што і адзін з саланіннікаў. З Ячна ў СССР не выехаў ніхто.

З Гарасімавіч пайшоў я ў Хільмоны. Ішоў дарожкаю, якою хільмонаўскія дзеці ходзяць у гарасімаўскую школу: праз сенажаці і кладку на Сідры. На месцы тае кладкі пагранічнікі, займаючы будынак былой хільмонаўскай школы, абяцалі пабудаваць масток. На абяцанні, пакуль, і асталося. А кладачныя дошкі даволі ўжо трухляватыя.

Пры ранняй санацыі Хільмоны былі адной вёскай, жыхары якой абраблялі палоскі вузкія. У 1933-34 гг. праведзена была камасацыя і тыя, якіх участкі апынуліся далёка ад вёскі, перабраліся на калёніі, бо ў вёсцы дом пры доме стаяў. Такім чынам вёска раздзялілася на Хільмоны-Вёску і Хільмоны-Калёнію. Пасля вайны пятнаццаць сем’яў выехала ў СССР, найчасцей з прычыны начнога націску саланіннікаў і з-за цеснаты, калі ў адной хаце жылі два браты з сем’ямі, а ў свірне — трэці.

Сёння, як паведаміў мне солтыс Хільмонаў-Вёскі Вячаслаў Ганчарук, у абедзвюх частках пражывае каля двухсот душ. Пустых хат каля дваццаці, а тых, што ўжо не заселяцца — траціна. Дашкольнікаў у вёсцы сямёра, а ў школу ў Гарасімавічы ходзіць шасцёра дзяцей з Хільмонаў-Вёскі і ў школу ў Дубасна — дзевяцёра дзяцей з Хільмонаў-Калёніі. Была і ў Хільмонах школа, але зліквідавалі яе пяць гадоў таму. Цяпер адну частку яе займаюць пагранічнікі, а другую — крама. Прыязджаюць і дзве аб’язныя крамы: адна з Саколкі, другая — з Дубровы.

У вёсцы адзін гаспадар мае аўчарню. Раней яшчэ адзін меў абору, але зліквідаваў. Апошнія гаспадары трымаюць усяго пакрысе. У найбольшым статку кароў — пяць штук. Крыху гаспадароў прабуе заняцца конегадоўляй — людзі хапаюцца ўсяго, каб пратрымацца. А дзве траціны хільмонаўскіх гаспадароў пражываюць у горадзе, а зямлю абрабляюць толькі на паперы. Кожны трэці гаспадар мае трактар. У вёсцы пяць легкавушак, два фургоны і шэсць збожжавых камбайнаў. І чатырох старэйшых кавалераў.

За вёскаю, на ўзгорку, нягледзячы на экуменічныя kto sie czubi, ten sie lubi беластоцкіх „братоў у Хрысце” рознага рангу, дружна стаяць шэсць праваслаўных і каталіцкіх крыжоў. На адным з іх, чыгунным, уражвае выдатна захаваны надпіс: „ЗА УПОКОЙ ДУШИ КАРЛА ЯНУЦИКА УБИВШАГО ВО ВРЕМЯ РУССКО-ТУРЕЦКОЙ ВОЙНЫ ВЪ 1877 Г. И ЗА УПОКОЙ УСОПШАГО ВАРФОЛОМЕЯ ТАРАСЕВИЧА И ИХЪ РОДСТВЕННИКОВЪ. КРЕСТЪ СООРУЖЕНЪ КАЗИМИРОМ ЯНУЦИК 1878 Г.” Наш зямляк мо ваяваў за славутую Шыпку, і так як і дзесяткі гадоў пазней Грыгорый Кунавін, за сотні вёрст ад роднай зямелькі, ахвяраваў сваё маладое жыццё лютай вайне.

Пакідаю Хільмоны і падаюся бліжэй большых дарог. Іду насыпам колішняй чыгункі ў Дубасна і далей, у Беняўцы. І зноў коратка магу захапляцца прыгажосцю тамашняга восеньскага краявіду, пакуль не праглыне яго вячэрні змрок. Дуброўшчына — прыгожы рэгіён!