Цанава

Яўген МІРАНОВІЧ

З 1922 г. кар’ера Цанавы была неразлучна звязана з кар’ерай Берыі. Цанаву партыйная арганізацыя Тбілісі абвінаваціла ў насіллі над маладой камуністкай. Яго галаву выратаваў Берыя, адзін з найважнейшых чэкістаў Грузіі. Абвінавачанне Цанавы ў крымінальных злачынствах было, у разуменні чэкістаў, малаважнае ў параўнанні з ягонымі заслугамі ў змаганні з контррэвалюцыяй. Ад таго часу Берыя меў у асобе маладога Джанжганавы цалкам адданага таварыша і разам з ім наводзілі бальшавіцкі парадак у Грузіі, пакідаючы за сабою дзесяткі тысяч трупаў.

У Беларусь Цанава трапіў пасля таго, як Берыя стаў народным камісарам унутраных спраў Савецкага Саюза. Такі ж рэспубліканскі пост заняў у Мінску Джанжганава, які, параіўшыся са сваім начальнікам, памяняў прозвішча на Цанаву, каб лепш гучала яно ў вушах беларусаў. Было гэта ў снежні 1938 г. У той час мінскі НКУС пад кіраўніцтвам Аляксандра Наседкіна вельмі паспяхова рэалізаваў сталінскую палітыку ў Беларусі. Кожны дзень сотні беларусаў куляй з нагана ў патыліцу пасылаліся ў пясок. Масава расстрэльваліся інтэлігенцыя і сяляне, якія адмаўляліся аддаваць зямлю ў калгасы. Цанава, каб заняць месца Наседкіна, карыстаючыся падтрымкай Берыі, не мусіў нават рабіць вялікіх намаганняў: абвінаваціў свайго папярэдніка ў супрацоўніцтве з ворагамі народа і ў пасіўнасці ў змаганні з контррэвалюцыяй. Сам арыштаваў Наседкіна, сам правёў допыт і сам загадаў яго расстраляць. Такім чынам даказаў, што ў Беларусі з’явіўся ўсемагутны суддзя, уладальнік жыцця не толькі мільёнаў звычайных жыхароў рэспублікі, але таксама чэкістаў і партыйных начальнікаў.

Работнікі НКУС, якім удалося перажыць свайго шэфа, расказвалі пра яго здзічэласць. Асабіста катаваў свае ахвяры, асабліва, калі былі імі вядомыя людзі. Прыніжаў годнасць не толькі абвінавачаных, але таксама сваіх падначаленых. Страх учыніў ён асноўным метадам кіравання. Масавыя забойствы, якія па яго інспірацыі праводзіліся ў Савецкай Беларусі, не былі нічым абаснаваныя і вынікалі з унутраных патрэб псіхапата, паслушнага сваім маскоўскім начальнікам.

Пасля верасня 1939 г. Цанава лавіў польскіх афіцэраў, ствараў структуру даносчыкаў у Заходняй Беларусі і далей арганізаваў арышты і расстрэлы тысяч людзей. Арыштаваных, якіх не паспеў забіць да 22 чэрвеня 1941 г., загадаў чэкістам гнаць на ўсход. Аднак нямецкае наступленне было настолькі хуткае, што пешыя калоны арыштантаў не паспелі б пакінуць межаў Беларусі. Цанава загадаў тады расстрэльваць зняволеных на дарогах. Толькі на шашы з Вілейкі ў Полацк немцы знайшлі пару тысяч забітых чэкістамі сялян.

У час нямецкай акупацыі Цанава з Масквы кіраваў дзейнасццю НКУС у Беларусі. Ахвярамі чэкістаў былі тады найчасцей не эсэсаўцы, як пісала савецкая прапаганда, але настаўнікі беларускіх школ, гмінныя чыноўнікі мясцовага паходжання, солтысы, людзі, якія адмовіліся падпарадкавацца загадам савецкіх партызан. Сёння цяжка ўстанавіць ці ў 1941-1944 гадах больш беларусаў загінула з рук гестапаўцаў ці чэкістаў Цанавы.

Пасля вайны, да лістапада 1951 г., Цанава стаў міністрам дзяржаўнай бяспекі БССР. Атрымаў званне героя Савецкага Саюза, ордэны імя Леніна, Суворава, Кутузава, Чырвонага Знамені, а таксама польскія найвышэйшыя дзяржаўныя ўзнагароды, прысвоены яму прэзідэнтам Берутам. Кат Беларусі выступаў у ролі збаўцы беларускага народа. Хаця скончыўся час масавых расстрэлаў, аднак сотні тысяч людзей далей высылалі ў сібірскія канцлагеры. Цанава ссылаў туды таксама найвышэйшых чыноўнікаў Беларусі, калі яны яму ў нечым не падпарадкаваліся. У Сібір трапіў міністр асветы БССР Платон Саевіч, а легендарны дзеяч бальшавіцкага руху, сакратар Абласнога камітэта Камуністычнай партыі Беларусі ў Гродне Сяргей Прытыцкі быў пазбаўлены не толькі палітычнага значэння, але і абвінавачаны ў здрадзе камуністычным ідэалам.

Пасля смерці Сталіна за яго спадчыну змагаліся чэкісты, аб’яднаныя вакол Берыі, і партыйныя апаратчыкі, згуртаваныя вакол Мікіты Хрушчова, якога падтрымвалі генералы Чырвонай Арміі, а асабліва маршал Георгій Жукаў. Берыя прайграў, а разам з ім закончылася кар’ера Цанавы. Кат Беларусі ўжо ў красавіку 1953 г. апынуўся ў турме маскоўскага НКУС на славутай Лубянцы. Невядома што з ім там сталася: ці забілі таварышы, ці пакончыў жыццё ён самагубствам? З’явілася толькі паведамленне, што Цанава памёр у турме 12 кастрычніка 1955 г.