Трагедыя Скірмунтаў

Вячаслаў ІЛЬЯНКОЎ

Дабро і зло — дзве непазбежныя крайнасці існавання чалавецтва. Хаця часцей мы шукаем крыніцы дабрасардэчнасці, узыходжання да подзвігу і абыходзім маўчаннем самыя подлыя людскія заганы, даючы ім толькі адназначную ацэнку — зло. І, зрабіўшы гэта, працягваем яму не супраціўляцца.

Праходзяць гады...

Каму на Піншчыне невядома вёска Парэчча? Што вы запомнілі, пабываўшы там? Хутчэй за ўсё, даўні асірацелы парк, які захоўвае яшчэ ледзь прыкметныя рысы былой велічнасці. У яго глыбі, ля самага берага Ясельды, віднее з чырвонай цэглы прамысловы будынак незвычайнай архітэктуры. Хто больш гаварлівы, той абавязкова пацікавіцца ў вяскоўцаў: „Чыё ўсё гэта?” — „Скірмунтаў, Рамана”, — з гонарам адкажуць яны. Але на просьбу расказаць аб гэтым чалавеку парачане апусцяць вочы, замітусяцца, быццам бы кудысьці спяшаліся. Альбо ціха скажуць: „Забілі. Свае ж з вёскі, як саветы прыйшлі”.

Нават скрупулёзна перачытваючы беларускія выданні апошніх дзесяцігоддзяў прозвішча Скірмунт сустрэць амаль не ўдаецца. І гэта не толькі таму, што „праслаўляць” памешчыкаў не ўваходзіла ў рамкі савецкай гісторыі. Згаданы Раман Скірмунт меў прамыя адносіны да абвяшчэння 25 сакавіка 1918 года Беларускай Народнай Рэспублікі, аб існаванні якой зусім гаварыць было забаронена. Ён быў адным з кіраўнікоў Беларускага нацыянальнага камітэта, затым лідэрам Мінскага беларускага прадстаўніцтва. Па гэтай прычыне вясной 1918 года працаваў у складзе Рады БНР, узначальваў Народны сакратарыят.

Скірмунты заўсёды знаходзіліся ў апазіцыі палітыцы Расіі, накіраванай на русіфікацыю зямель былога Вялікага княства Літоўскага і Рэчы Паспалітай. У іх маладоўскім, затым парэцкім маёнтках камплектаваліся багатыя бібліятэкі, у якіх знаходзіліся рэдкія кнігі на тэму гісторыі і фальклору. Гасцямі і сябрамі Скірмунтаў былі дзеячы нацыянальна-вызваленчага руху. Сярод іх былі: Напалеон Орда — музыкант, мастак, у маладосці ўдзельнік паўстання 1831 года, пісьменніца Эліза Ажэшка — удзельніца паўстанцкага атрада Рамуальда Траўгута ў 1863 годзе. Адным з прыхільнікаў ідэі нацыянальнага адраджэння стаў Раман Скірмунт, член І-й Дзяржаўнай Думы, з лістапада 1910 года — член Дзяржаўнага савета Расіі. „Аднак, — адзначае даследчык Алесь Смалянчук, — на яго дзейнасць заўсёды клала адбітак моцнае пачуццё краёвага патрыятызму. Р. Скірмунт заўсёды быў перакананы, што вызначыць лёс краю павінны тыя прадстаўнікі вярхоў мясцовага грамадства, якія помнілі пра сваё беларуска-літоўскае паходжанне і глядзелі на Беларусь і Літву як на Айчыну. Р. Скірмунт пачынаў як палітычны дзеяч краёвай плыні польскага руху, але ў яго самасвядомасці заўсёды прысутнічала пачуццё кроўнай блізкасці з беларускім народам. У 1917-1921 гады яно канчаткова пераўтварылася ў нацыянальнае пачуццё”. Вось што пісаў Скірмунт: „Я сам ураджэнец Палесся, патомак літоўскай сям’і з даўніх часоў, якая навекі асела ў гэтым краі, і мае продкі да ХVІІ стагоддзя карысталіся беларускай мовай у якасці хатняй. Я заўсёды быў і буду горача адданы свайму народу — яго месцазнаходжанню не за Нёманам і Бугам, і не на Волзе, а тут, у Беларусі”. Параўнаем гэтыя словы са сказаным у 1918 годзе старшынёю Мінскага камітэта рабоча-сялянскай партыі бальшавікоў В. Кнорыным: „Мы лічым, што беларусы не з’яўляюцца нацыяй і што этнаграфічныя асаблівасці, якія аддзяляюць іх ад астатніх рускіх, павінны быць выкаранены”.

Менавіта гэтым прынцыпам і кіравалася новая, прынесеная на штыках улада.

Пасля Рыжскага дагавора 1921 года паміж Савецкай Расіяй і Польшчай, у адпаведнасці з якім Заходняя Беларусь адышла да апошняй, і, па сутнасці, ліквідацыі БНР, Р. Скірмунт вярнуўся на Піншчыну, у Парэчча. Удзельнічаў у грамадскім і гаспадарчым жыцці краю, выбіраўся сенатарам Рэчы Паспалітай. „Далейшы лёс невядомы” — значыцца ў кароткай біяграфічнай даведцы, прыкладзенай да адной публікацыі аб дзейнасці БНР. Сёння мы можам сказаць: далейшы лёс Рамана Скірмунта вядомы і ён, як меркавалася, быў трагічны.

Наступаў 1939 год. Р. Скірмунту было ўжо за 70 гадоў. Разам з ім у Парэччы жывуць яго сястра Галена з мужам Баляславам Скірмунтам. Цяжка паверыць, што не здагадваліся яны, якія „вызваліцелі” прыйдуць з усходу на іх зямлю. Але Раман ведаў — нічога дрэннага ён людзям не зрабіў. Памагаў бедным, ахвяраваў пагарэльцам, даваў зерне ў час неўраджаю, фінансаваў школы. Да гэтай пары, нават цераз некалькі пакаленняў, успамінаюць парачане Скірмунта, які калісьці зрабіў дабро іх бацькам і дзядам. Але чым адплацілі яны чалавеку, які спадзяваўся на ўзаемнасць?

Свабода, першапачаткова пазбаўленая маральных асноў і сродкам да якой становіцца толькі гвалт, перараджаецца ва ўсёдазволенасць. Як цяжка выхаваць чалавека і як лёгка абярнуць яго ў нікчэмніка, устанавіўшы, што ў імя ідэі можна зрабіць усё. Забівалі не самі Сталін ці Яжоў — тварылі беззаконне даведзеныя да вар’яцтва людзі, бачыўшыя ў зле дабрадзейнасць.

Нядобрай стала для парачан тая далёкая цяпер восень 1939 года. Жаль, мала дажыло да нашых дзён сведкаў гэтага часу. Мабыць, не захаваліся і архіўныя дакументы. Ды і наўрад ці было запісана аб тым, што гавораць у сваіх успамінах пасля больш пяцідзесяці гадоў людзі. А гэта жыхары Парэчча Хрысціна Тарлецкая, Арсенцій Ярмаковіч і Антаніна Каласоўская, якая з 1941 года мае пінскую прапіску. Папробуем з іх слоў устанавіць тыя няблізкія, няпростыя, але аб’яднаныя чалавечай памяццю здарэнні.

Хрысціна Тарлецкая: Мала хто тады ведаў у Парэччы, хто такія бальшавікі, чулі толькі. Скора, як вайна пачалася, пабачылі: едзе па вузкакалейцы каля вёскі паравоз з чырвоным палотнішчам. „Бальшавікі” — рашылі нашы хлопцы, сустракаць пабеглі, а па іх з вагонаў кулямётная чарга. Аказалася — польскія жаўнеры. Хацелі яны Парэчча спаліць за тое, што іх за чырвоных прынялі. Стары Скірмунт афіцэра пайшоў прасіць: зняў ікону, на калені стаў за людзей.

Антаніна Каласоўская: Іду з гумна, гляджу: армія невядомая ідзе, коннікі, за імі танкі. Па размове чую — рускія... Паліцэйскія, якія ў вёсцы былі, за раку ўцяклі. А адзін з іх, Ігнат Біда, зусім малады, ноччу рашыў вярнуцца. Дзяжурыўшыя на пароме хлопцы яго злавілі і забілі.

Арсенцій Ярмаковіч: Восенню, пад самую зіму, прыйшлі ў маёнтак за Скірмунтам. Пані Галена ў горадзе хавалася, а Рамана і яе брата павялі ў былую гміну.

Хрысціна Тарлецкая: Калі іх вывелі, не знайшлося людзей, каб заступіцца. Толькі Андрэй Кулеш выйшаў і гаворыць: „Навошта вы гэта робіце?” А перад тым Рыгор Чугай, як пачуў, што Скірмунтаў хочуць забіць, узяў каня, моў, захварэў, і павёў яго да ветэрынара ў маёнтак, папярэдзіўшы аб рухтуючымся злачынстве. Даведаўшыся аб небяспецы, Скірмунт папытаў у лекара: „Хто прыходзіў?” — і сказаў: „Калі сам Чугай не зробіць гэтага, то ніхто мяне не кране”.

Арсенцій Ярмаковіч: З гміны іх ужо на смерць адправілі. Забівалі нашыя, парэцкія — Сільвестр Лукашык, Усцін Пархамчук і Іван Цудзіла. Уладзе новай хацелі выслужыцца, дапамагчы. Вывелі Скірмунтаў у бок вёскі Охава і ўмярцвілі.

Хрысціна Тарлецкая: Аднойчы я была сведкай, як Сільвестр Лукашык падвыпіў і гаварыў: „Завялі мы іх і заставілі яму капаць. Раман адмовіўся: «Не заслужыў сабе магілу капаць». Баляслаў малодшы быў, адразу спужаўся, зусім панік. Заўважыў гэта Скірмунт, абапёрся на сук — цяжка стаяць, ішлі доўга — і просіць: «Хутчэй рабіце што рашылі». «Павярніся», — прыказваю яму. А ён глядзіць на мяне, адпавядае: «Я нічога дрэннага нікому не рабіў». Я ўдарыў яго, але той працягвае: «Не думайце, што прашуся, я сваё пражыў, не бярыце грэх на душу». Цудзіла кінуў вінтоўку, Пархамчук таксама ўцёк. Прыйшлося мне канчаць”.

Пані Галена тады ў Пінску хавалася, мела прыстанішча ў прыватным доме каля вакзала. Яшчэ пры саветах даведалася аб смерці мужа і брата, а калі прыйшлі немцы, папрасіла сваіх, хто ў маёнтку працаваў, каб Скірмунтаў выкапалі, і ў парку пры сядзібе перазахавала.

Арсенцій Ярмаковіч: Нядоўга пасля гэтага пані Галена пажыла. Прыйшлі партызаны і яе забілі.

Хрысціна Тарлецкая: Партызан прывёў Пятро Мельнік. Ён у маёнтку падзарабляў, сказаў, што пані з немцамі ў сялян усё забіраюць. А гэта была няпраўда. Партызаны забралі Галену і двух немцаў, якія аказаліся побач дома. Калі яе знайшлі ў лесе, ледзь распазналі, так яе знявечылі. Пахавалі ў парку побач мужа і брата.

Некалі над магіламі стаялі крыжы. Самі парачане А. Бутыч, П. Цярэшка, В. Каваль зрабілі іх. Гэтыя ж людзі пахавалі Галену Скірмунт. Крыжы згнілі, пахіліліся, затым і зусім упалі, ператварыўшыся з гадамі ў парахню, як сталі прахам і змяшаліся з зямлёю целы ляжачых пад імі людзей.

Што сталася з тымі, хто пазбавіў іх жыцця?

С. Лукашык доўгі час стараніўся ад людзей, працаваў у калгасе, сталяраваў.

— Сам Сільвестр доўга не прызнаваўся. А так, калі не спытай, заўсёды аднекваўся: „Не я”, — успамінае Е. Глушко.

І. Цудзілу яшчэ да 1941 года асудзілі за хуліганства. У Парэчча ён так і не вярнуўся. Хадзілі па вёсцы чуткі, што ён прабаваў уцякаць з канвоя, але быў застрэлены.

Цяжка сказаць, як склаўся лёс У. Пархамчука. Гавораць, што ён хаваўся дома, а калі памёр, „жонка ў бульбяной яме закапала”. У апублікаваных спісках жыхароў Парэцкага сельсавета — салдат і партызан, якія загінулі ў гады Вялікай Айчыннай вайны, Пархамучук Усцін Андрэевіч, 1904 года нараджэння значыцца як прапаўшы без весці.

Трагедыя парэцкіх Скірмунтаў не адзіная. Той жа восенню, у верасні, у Малодаве загінулі Марыя і Генрык — дваюрадныя Рамана і Галены Скірмунтаў. Не высветлена, што сталася з арыштаваным Станіславам з Бакініч. Начныя пагромы, падпалы прыйшлося перажыць Скірмунтам з нарачанскага мястэчка Шаметава.

У жніўні 1992 года намаганнямі энтузіястаў на магілах у парэцкім парку быў устаноўлены і пасвячаны крыж. Калі раней сяляне спяшылі хутка абмінуць гэтае месца, то цяпер прыносяць на магілы букеты Памяці.