Поўна хата экспанатаў

Міра ЛУКША

Экспанаты тыя пераехалі ў Цехановец у той час, калі спадар Антоні яшчэ тут не працаваў. Але ёсць у яго ўся дакументацыя, тры папкі, спіскі, сшытак. Гэтыя зборы былі сюды прывезены рашэннем Акруговага музея ў Беластоку, у той дарэформенны час, калі Цехановец быў яшчэ ў старым Беластоцкім ваяводстве. Тыя экспанаты былі перагледзены спецыялістамі і было сцверджана, што некаторыя экспанаты са збору не надаюцца, па прычыне знішчэння, ні да захоўвання, ні ў экспазіцыю. Рэшта (каля 600 штук) была загаспадарана...

— Праз хвіліну я вам іх пакажу, — кажа спадар Антоні і вядзе мяне ў адну з частак свірна, дзверы якіх пільнуе вулей-мядзведзь.

— Яны — захапляючыя з энтаграфічнага пункту гледжання, бо яны — уласнаручны выраб, — спадар Антоні бярэ ў рукі мянташку, відна, што ўжываную да вастрэння касы — такая прылада была ў паўсюдным карыстанні да канца ХІХ стагоддзя. — Бывае, што нідзе болей такіх не сустракаем. Экспанаты гэтыя былі выкарыстаны на розных экспазіцыях пастаянных (як хата беларуская, купленая са сродкаў Таварыства любіцеляў Цеханоўца ў Саках), дзе яны натуральна ўпісаліся ў інтэр’ер, на выставах рамяства. Іншыя, не кваліфікаваныя да інтэр’еру, як, напрыклад, прылада да гнуцця дуг ці колаў з аднаго кавалка драўніны, да торфу, былі паказаны ў іншых экспазіцыях. На пачатку дзевяностых гадоў ГП БГКТ стала даходзіць, што з экспанатамі, нават абвінавачваць Музей, што бяспраўна прысабечыў экспанаты з грамадскага беларускага музея, пісаць у міністэрства, ломжынскаму ваяводу. І тады мы ўсё, што было, апроч, вядома, беларускае хаты і таго, што проста немагчыма забраць з яе, бо было б гэта развалам экспазіцыі, спісалі (кожны з экспанатаў мае пазначэнні нашы і белавежскія) ды перанеслі сюды, у гэты свіран. І так чакаем восем гадоў, каб хто гэта забраў. Прыязджалі людзі з беларускага асяроддзя, нават вядомыя, дык нават не мелі ахвоты пабачыць, што тут ляжыць...

Праўда, не ліецца на эскпанаты дождж, але, папраўдзе, не ўлезці сюды нават рэстаўратару. Калі б былі яны да гэтай пары ў нейкіх экспазіцыях, напэўна выглядалі б лепш. А ўсё, што ў гэтай агромнай каморы свірна, на першы погляд — ламачча! Праўда, у невялікай кучцы ляжыць сапраўды не вельмі прыдатнае да ўжытку (хоць цікавае з прычыны таго, што гэта выканана чалавечымі руплівымі рукамі), ды рэшта, нават такія цуды як тая славутая прылада да дуг, выглядае марна, бо як мае выглядаць! Усё гатова, разам з дакументацыяй, каб прыехалі беларусы і забралі. Вядома, спадару Масевічу і іншым працаўнікам Музея імя Кшыштафа Клюка сэрца баліць аддаваць усё тое, ды ўжо змірыліся. Шкада толькі, што гэтыя рэчы ляжаць тут без ніякай карысці. Час ад часу толькі нейкі экспанат напаўлегальна гасцюе на нейкай экспазіцыі, прызнаецца спадар Антоні. А тут ёсць яшчэ і скрыня з „анучамі” (строі не надаюцца да паказу), шмат чаго цікавага, што таксама можа змарнець...

— Усё, значыць, усе экспанаты? — пытаюся. — Шэсцьсот ужыткаваных, эвідэнцыянаваных?

— Мы не згодзімся на зварот усіх беларускіх экспанатаў, бо яны ў 99 працэнтах на абсталяванні беларускае хаты. Яны мусяць там застацца. А гэтых, падрыхтаваных да звароту — тут каля 360 штук, з іншых экспазіцый можна ўзяць яшчэ трохі, і ўсяго будзе гэта каля 400 штук. — Тут спадар Антоні вяртаецца да тэмы, што трэба паказваць (бачыў, ці не ў „Ніве”, што на пачатак паказвалася ў Беларускім музеі): — Сваё. Не віцебскія скарбы, а нашыя, тутэйшыя. Людзям цікава, што насілася калісь у сваёй, у суседняй вёсках. Калі не мелі, маглі б нават у Беластоку ўзяць, ці ў нас пазычыць. Моладзь з-пад Бельска прыязджала, зрысоўвалі, здымалі ўзоры з беларускага адзення, каб пасля выступаць. У палацы мы паказвалі беларускае святочнае адзенне, на выстаўцы (якраз вярнулася з Ломжы) „У кухні і каморы” — беларускія ручнікі ў пеўнікі, крыжыкам вышываныя... Адна прыгажосць.

Спадар Антоні вядзе мяне да беларускае хаты, шчытом да вуліцы, абсталяванай беларускімі экспанатамі — купленымі музеем перш за ўсё з уласных сродкаў. За хатай — агарод, збоку — загоны, пад хатай — тыповы, сціплы агародчык з жоўтымі вяргінямі... Сені, ізба з кухняй, направа камора. Самае цуда — палявая калыска, адзіны такі экспанат з усіх 9 200 энтаграфічных у музеі!

У гэтым пакоі была пастаўлена „Boza podszewka” Ізабелы Цывінскай. Тая сцэна, калі галоўная гераіня б’е мужаву каханку, Валюню, чапялой. У сцэнарыі была тая чапяла, і рэжысёрка, хоць сама этнограф, мусіла пытацца ў спадара Антона, родам з-пад Ліды, што гэта такое. А ён, кажа, у генах гэта мае. І мову памятае, хоць, не ўжываючы, можна забыцца. Калі была экскурсія з універсітэта, з Латышонкам, захацелі, каб іх вадзіў ды паказваў усё ў музеі па-беларуску. Дырэктар Казімеж Ушынскі слухаў ззаду, ды кажа: „Co ty gadasz, Antoni, ze to po bialorusku, przeciez ja wszystko rozumiem!” Ну, гэта ж не кітайская мова, чаму меў яе не разумець паляк?

Беларуская хата цешыцца неверагодным поспехам у наведваючых музей. Кажуць: такая экзотыка, гэтае праваслаўе! Проста балдзеюць. Ага, не тутэйшыя яны, а з іншых рэгіёнаў Польшчы ды замежнікі.