Пра тысячу спраў

Мікола ВАЎРАНЮК

Зышліся і пра што гавораць? Дзеляцца перажытым? Расказваюць адзін аднаму невядомыя факты, падзеі, гісторыі са свайго жыцця і беларускага руху, у якім удзельнічалі? А можа пра літаратуру, у якой Сакрат Яновіч звыш трыццаці гадоў (ад выдання ў 1969 годзе „Загонаў”) іграе першапланавую ролю, пра што сведчыць хаця б месца ў біяграфічным слоўніку „Пісьменнікі свету”? Нічога падобнага.

На ста васьмідзесяці старонках* — бо размова спісаная — субяседнікі праязджаюцца па тысячагадовым мінулым Беларусі ды нават сягаюць далей — як у гісторыю, так і геаграфію — заглядаюць у магілы яцвягаў, уграфінскія лясы і ў пасцель кіеўскага княза Уладзіміра (хоць страшны варвар і бабнік, але ў пару прыняў хрысціянства і стаў святым). Разважаюць пра тое, чым былі Кіеўская Русь і Вялікае княства Літоўскае, якім багам маліліся нашы паганскія продкі ды чаму спатрэбілася ім хрысціянства, як радзіўся капіталізм, узнікалі наважытныя нацыі і фармавалася актуальная палітычная карта Еўропы.

Дзіўная рэч, але калі я хачу нешта пра гэта даведацца, хутчэй вазьмуся за тое, што напісалі „нашы гісторыкі са званнямі кандыдатаў навук”, якія „быццам войт не адрозніваюць апавядання ад газетнага артыкула”, але ў гісторыі напэўна разбіраюцца не горш за пісьменнікаў і журналістаў. Не пішуць, што Ягайла быў пляменнікам (bratankiem) Вітаўта, калі былі яны стрыечнымі братамі, або, што Варшава пагадзілася на варункі Масквы ў час падпісвання Рыжскага міру ў 1921 годзе. Калі было б так, дык даваенная польска-савецкая мяжа не праходзіла б у Стоўбцах, а на ўсход за Мінскам, які бальшавікі без жалю аддавалі разам з яго яўрэйска-польска-беларускім насельніцтвам.

А ёсць яшчэ і прафесары, прычым добрых універсітэтаў, якія ўсё жыццё вывучаюць, напрыклад, Кіеўскую Русь ды так і не ведаюць, чым яна была. Прынамсі не даюць адназначных і канчатковых адказаў. Але пра гэта войту таксама не трэба ведаць.

Хто ведае творчасць Сакрата Яновіча, у гэтай размове не знойдзе нічога новага. Пра даўнейшую гісторыю пісьменнік не менш займальна выказаўся ўжо ў „Bialorusi, Bialorusi”, а пра пасляваенную эміграцыю беларускай вёскі ў Беласток, чаго быў актыўным сведкам, у „Dolinie pelnej losu”, не гаворачы пра шэраг аснаваных на гэтым апавяданняў.

Кніга накіравана, відаць, да тых, хто Сакрата Яновіча ведае з прэсы, больш як грамадскага абаронцу беларускасці, чым пісьменніка. Было б гэта згоднае з няраз выказванымі ім самім поглядамі, што людзі нічога не чытаюць. Дык вось, калі такі кліент, заахвочаны магіяй славутага прозвішча, возьмецца за гэту кнігу, не расчаруецца. Напісана яна зграбна, чытаецца лёгка, а месцамі нават паказвае зуб. Як хаця б у дэмаскіроўцы праваслаўя як заступніка беларускай нацыянальнай культуры ў нас, калі па сутнасці Царква ў нас ужо настолькі апалячылася, што толькі з пашаны да жывых яшчэ дзядоў, якія польскае мовы не ведаюць, бацюшкі не называюць нас усіх палякамі, а прыдумалі нейкі тымчасовы гібрыд: „праваслаўны народ”.

Або, калі ідзе размова пра апошнюю вайну і пасляваенныя гады. Палякам, вучаным у школе і дома адно пра патрыятызм іхняга народу, будуць як абухам па галаве словы пра калабарацыянізм, пра тое, што нямецкая адміністрацыя ў нас, гэта амаль адны палякі, або, што пасляваенная партызанка, гэта перш-наперш звычайныя зладзейскія банды (пра гэта Сакрат Яновіч — услед славутаму польскаму паэту Тадэвушу Ружэвічу — спрабаваў пісаць у „Czasopisie”, дык з беластоцкага засценка падняўся гевалт на ўсю Польшчу, а рэха дакацілася ажно ў Парыж). Беларусы ад гэтай „партызанкі” нацярпеліся, але не трэба паўтараць міфы пра тысячы забітых, бо сур’ёзным людзям, якія падпісваюцца сваімі прозвішчамі, не трэба раўняцца да схаванага за мянушкай Пакулы аўтара вельмі сумніўнай „Ksiegi hanby”.

Шкада, што апошні раздзел „Slowo jest wszystkim” пісаны як быццам наспех, бо тут нарэшце Сакрат Яновіч гаворыць пра сябе. Пісьменнік як быццам пачынае адкрывацца, але кажа „а ку-ку! калі хочаце ведаць больш, чакайце наступных кніжак”. Маладзейшым застаецца надзея дачакаць публікацыі невыкастрыраваных (карыстаючыся словам з галіны, з якой часта бярэ свае метафары і параўнанні пісьменнік) дзённікаў.

* Nasze tysiac lat, Z Sokratem Janowiczem rozmawia Jerzy Chmielewski, Bialystok 2000.