Фрайду цэла вёска мела

Міра ЛУКША

... І не спадзяваўся, што чалавек можа вось так сабе зайграць у фільме. Раней прыязджалі машыны з тэлебачання, збіралі розныя старыя рэчы, а то мэблю, а то адзенне. І Тамара Саланевіч з цэлай экіпай з Лодзінскай дакументальнай кінафабрыкі заязджала, збірала песні, падшуквала аматараў-акцёраў. Ужо нейкі час здымалі. А я якраз у агародзе корпаўся. Падышла, і пытаецца, ці не зайграў бы ў яе фільме. Кажа, цікавая ў мяне фізіяномія, такога чалавека і шукалі. Што важна, ні адзін прафесіянальны акцёр у фільме не іграў, адны вясковыя кабеткі і мужыкі. Усё вясковае жыццё ад вясны да зімы здымалі, палявыя работы, і любоў, вядома, тут была, і вясковыя прыметы, і чарадзейства... Усё, што датычыла людзей звычайных таго часу... І палітыка, што беларусаў кранала, бо ж то нібы 1937 год быў.

...Я іграў пераважна ў Пераходах. Там адзін чалавек паставіў сабе новую хату, мураванку, а старэнькая засталася. Як яе Тамара ўбачыла, адразу сказала: „Нам яна адпавядае”. Старыя печы, ток... Адыграла і яна сваю жыццёвую ролю. Там адбываліся сваты, як то я „маю” Насцечку, замуж хацеў аддаць. Пачыналася так, што я ў млын прыехаў да „свата” і папрасіў, каб сын ягоны, Вася, памог мне пры мяшках. Юрка Налівайка пытаецца: „Ці ваша Насценька мае хлопца ўжэ?” — „Мець то яна мае, але каб такога, як ваш Васька! — за такога зяця то даў бы нават два гектары зямлі найлепшае!” У той час за зямлю можна было найбрыдчэйшую дзеўку выдаць замуж! І глухую, і сляпую... І здрадзіў Вася любай Гандзі!.. Як нам з Юркам ігралася свой славуты дыялог? Тамара дазволіла нам імправізаваць. Дасць устаноўку ў агульных рысах толькі, кажа, рабіце гэта як лічыце што лепш, па-вашаму, будзе, я не буду супраць. Дык мы самі ўкладвалі свае выказванні. Часам нас пытаюць: „А што вы там пілі? Мусі, ваду?” Няпраўда, Тамара паставіла паўлітру гарэлкі, нармальна яе адкаркоўвалі... Як са сватам рэзанулі па чарцы, у нас і энергія паявілася, і расчырванеліся мы, і дыялог наш паплыў... Часам сцэны паўтараліся, але не ў нас; крыху не атрымлівалася ў маёй „жонкі”, дык вярталі яе пару разоў.

...Ездзілі мы па Гарадоцкай гміне, па Нараўчанскай, Міхалоўскай... Усё ставілася, але ўсё было сапраўднае. І служба ў царкве, і хрэсны ход, і бацюшкі... Песні былі і з-пад Бельска, з ліцэя былі і Вася, і Гандзя, і Гандзіна сястра... Іх калегі ўсе гралі. А з нашага боку — усё „кола вясковых гаспадынь”. Дваццаць дзве кабеткі. Тады вёска была сарганізаваная, актыўная. Вучыліся, сустракаліся, ладзілі прадстаўленні, балі, вячоркі. Ездзілі з выступленнямі, тэатральнымі, фальклорнымі, бралі першыя, другія, трэція месцы...

...Якія ўсе былі задаволены! Хоць бы Насця Карповічка, Алёшава жонка, або сын іхны Янка, што іграў ролю „сына” Юркі Налівайкі — Юрку! Усе Меляшкі — у агульных сцэнах. Мая „жонка” — з Гарадка (яшчэ цяпер сустрэне, дык пытаецца: „Як маешся, мужычок?”). Ой, як тады было цікава! Тэрмін здымкаў вызначаны, а дачакацца не можаш! Адыграеш адно, чакаеш наступнага. Калі ж тая Тамара прыедзе?! Калі?!! Усе чакалі. Так якасьці Тамара ўцягнула людзей у сваю справу. Капельку плацілі, на той час то і файна было, ды справа тут не ў грашах.

— Мы з Тамарай аднагодкі, — кажа Валянціна Дарашкевіч, — дык сказала, каб яе паняй не зваць. Пра свае справы мне расказвала, пра маму, што такая з яе казачка, палі на кані аб’язджала. У маёй хаце ўжо дык амаль „студыя” была, не толькі пры гэтым фільме; я абед гатую, а тут мокрыя людзі са здымкаў убеглі, паскідалі адзенне... Трэба было арганізоўваць выезды, збіраць людзей. Працы было шмат, і хоць работа была ў полі, на ўсё час знаходзіўся...

— Як то з „жыдам” было? — успамінае дзядзька Барыс. — Насця Карповіч расказвала, бо мяне тады не было. Жыды памяталіся, як ездзілі па вёсках, „шматы-ганучы” скуплялі. Конь нашага „жыда” спалохаўся, панёс, развалок вазок. Не было гэта планавана! Тамара здымкаў не затрымала. Круцілі далей. Так цікава атрымалася! Нікому нічога кепскага не сталася, „жыд” (журналіст Куба Славінскі) не пабіўся моцна, а сцэна атрымалася якая! Хіба спрыяла нам вышэйшая сіла!

— Шмат хто памёр ужо... — пачынае пералічваць жонка Барыса, Надзея: — Юркі Налівайкі няма сярод жывых... Насці Карповіч, Марысі Казёл, Валькі Дарашкевіч („Пудэлішынай”)...

— Хто з нашых іграў? — задумваецца Валя Дарашкевіч, шматгадовая старшыня Кола вясковых гаспадынь. — Я, Софія Пятэльская, Ірка Лавіцкая, Насця Карповіч, Вера Лявіцкая, Ніна Пятэльская, Ніна Лавіцкая, Вера Дарашкевіч, Вера Ярмолік, Лёнька (Галена) Дарашкевіч. З Гарадка — Ніна Цыванюк, Юрка... Хлопец малады якісь... Не ўсіх ведаеш нават, такая збераніна была, ніхто там прозвішча не пытаўся, адно адкуль... Гандзіну матку — кабета з Лукі. Песня, што бабы з-пад Бельска спявалі, нам спадабалася, дык запісалі і вывучылі. Усюды з песнямі ехалі. Жыта жалі, снапы ставілі, касілі, палатно бялілі, бульбу капалі... Вяселле... Цікава было.

— Калі то было... — на цёмнай лаўцы, пад заўзяты трэск цвыркуноў і рэдкі брэх сабак, Сонька Пятэльская прабуе ўспомніць былое. Памятае, што сама толькі спачатку іграла ў фільме, бо потым руку паламала. — Толькі дзялоў я перажыла, дык і ўсё пазабывалася... Колькі нас тут засталося... Паўміралі, павыязджалі... Вось Лёнька Шыкуць колькі папакутавала, паралізаваная... А Ірка Лавіцкая такая цяпер хворая, нічога не бачыць, усё вобмацкам, і раматус... А такія артысткі былі! Самі нават мужыкоў ігралі, толькі Юрку Даманя, „свянцоную костачку”, дапускалі, каб пайграў на гармоніку або брыдкую чараўніцу прадставіў. Бо ніхто не хоча паганых, нехарошых герояў іграць!

А ягоная, Юркава, цешча, Вера Лявіцкая, зайграла адну з галоўных роляў у „Крэсавай баладзе”: знахарку-чарадзейку. Апранулі яе адмыслова, раскудлачылі, начапілі на нос бародаўку... Ведзьма фар-маль-ная! — захапляецца Барыс Карповіч. Баба Вера, сёння васьмідзесяцішасцігадовая, сапраўды ўмее загаварыць цуг, пасеяць пярэпалахі. Жыве ва ўнучкі ў Ліпску, і, як належыць спецыялістцы па былому ды чарах, мае відэакасету з запісам „Крэсавай балады”. Кожны хацеў бы яе мець, кажуць, папрасіце, каб перапісалі ў тэлебачанні ў Беластоку, то купяць, колькі б яна ні каштавала.

— Цяпер паглядзець гэты фільм — гэта выдатная гістарычная пастаноўка. Гэта ж памяць застанецца, — разважае спадар Барыс. — Пра наша, пра людзей нашых. І самому паглядзець цікава, як усё мяняецца, як і ты сам змяніўся... І радзіне варта паказаць, і ў гасцях. Мы на сваіх гадавінах, на святкаваннях пускаем касету ўнукам. І ўспамінаем, як Тамара Саланевіч змабілізавала нашых людзей сваёй ідэяй. Усё квітнела, душы проста раслі! І памятку маем, што зрабілі разам. І хоць беднавата было — на ўсё хапала, бо і фантазія ў людзей была.