„Пасеклі наш край папалам”

Яўген МІРАНОВІЧ

Рыжскі трактат, які задавальняў чырвоную Расію і Польшчу, спыняў сон беларускіх элітаў аб сваёй нацыянальнай дзяржаве. Федэратыўныя планы Юзафа Пілсудскага наконт аднаўлення дзяржаўнай супольнасці Польшчы, Літвы і Беларусі, на якія разлічвалі беларускія дзеячы, не мелі ніякіх рэальных шанцаў ажыццявіцца. Апрача самога Пілсудскага і яго найбліжэйшага акружэння, большасць польскіх палітыкаў супраціўлялася такому вырашэнню тэрытарыяльных праблем краіны. У складзе дэлегацыі на перамовы з бальшавікамі ў Рызе былі прадстаўнікі найбольш уплывовых польскіх партый, урада і парламента. Дэлегацыяй кіраваў віцэ-міністр замежных спраў Ян Домбскі, які прадстаўляў таксама ПСЛ „Пяст”. Найважнейшую аднак, як здаецца, ролю выконваў адзін з лідэраў нацыянальнага лагера, найбольш уплывовай партыі ў Польшчы — Народна-нацыянальнага саюза — Станіслаў Грабскі. Сацыялістаў — трэцюю палітычную сілу — прадстаўляў Норберт Барліцкі. Польская дэлегацыя прытрымлівалася інструкцыі ўрада і Сейма, якая гаварыла, што ў складзе польскай дзяржавы павінны быць Вільня і Львоў, як два цэнтры польскай цывілізацыі на ўсходзе. Прадстаўнікі Пілсудскага — Лявон Васілеўскі, Антон Камянецкі — рашуча дамагаліся ўключыць у межы Польшчы хаця б Міншчыну. Бальшавікі не надта гэтаму пярэчылі.

Большасць польскай дэлегацыі не хацела бачыць Беларусі ў складзе Польшчы, таму што ніхто ў Польшчы ўсур’ёз не ўспрымаў планаў пабудовы федэратыўнай дзяржаўнасці. Нацыяналісты і пээсэлеўцы, якія мелі пераважную большасць у польскім парламенце, будучыню бачылі ў інкарпарацыі такой часткі Беларусі, якую палякі маглі б хутка асіміляваць. Неафіцыйна падтрымлівалі такі план таксама сацыялісты. Таму ў Рызе не магло быць іншага тэрытарыяльнага падзелу за той, які быў падпісаны.

Аргументы польскага боку прадставіў у сваіх успамінах Станіслаў Грабскі. „Zbyt dobrze poznalem Bialorus, — пісаў Грабскі, — (...) bym sie mogl ludzic, ze prawoslawna jej ludnosc (...), nie czula sie blizsza Rosji niz Polsce, bez wzgledu na to, czy Rosja jest biala, czy czerwona. Losy wiec federacji Bialorusi z Polska bylyby zbyt niepewne. W razie silniejszego zatargu w przyszlosci Polski z Rosja „buforowa Bialorus” moglaby latwo powiedziec wzorem Chmielnickiego: „wolim z prawoslawna Rosja”. (...) Mozna bylo serio liczyc na spolszczenie sie po pewnym czasie Bialorusinow katolikow. Ale trzeba bylo zdawac sobie tez sprawe z duzego prawdopodobienstwa obudzenia sie wraz z postepem oswiaty narodowych i na Bialorusi tendencji. A ze nie beda one wsrod tamtejszych prawoslawnych nam przyjazne — tego bylem az nadto pewien. Totez uwazalem za pozadane dla Polski odzyskanie tylko tej czesci Bialorusi, na ktorej w sumie katolicy stanowic beda stanowcza wiekszosc.

Nie moglem tez nie zdawac sobie sprawy z tego, ze Polska, w ktorej by nie bylo co najmniej 65% Polakow, albo nie bedzie miala polityki prawdziwie polskiej, albo tez bedzie musiala narzucic ja polowie swej ludnosci policyjna przemoca, nie bedzie wiec panstwem prawdziwie praworzadnym”. Польска-савецкая мяжа, пабудаваная паводле канцэпцыі нацыянал-дэмакратаў, прымушала ўсе ўрады ІІ Рэчы Паспалітай да рэалізацыі палітыкі асіміляцыі беларусаў. Непазбежнымі сталі тады паліцыйныя рэпрэсіі супраць тых беларусаў, якія не хацелі быць палякамі, якія думалі пра сваю дзяржаву. Палітыка была тады — чаго не прадбачыў Грабскі — „prawdziwie polska”, але „narzucona policyjna przemoca”.

На ўсходнім баку рыжскай мяжы расійцы стварылі бутафорыю, імітацыю беларускай дзяржаўнасці ў выглядзе БССР і гэтым прывідам дзесяткі гадоў спакушалі і спакушаюць беларускі люд.