Казімір Стаброўскі — мастак, педагог і артыст з Наваградчыны

Сяргей ЧЫГРЫН

Наогул жа таленавіты род Стаброўскіх на Беларусі даволі знакаміты. Адсюль выйшаў Язэп Стаброўскі — археолаг, краязнаўца, гісторык, філосаф, вынаходнік, заснавальнік Слонімскага краязнаўчага музея, аднаго з першых на Беларусі. Дзед яго Вікенцій Стаброўскі, сын Мацея, быў рэгентам земскім, гаспадаром маёнтка Кулікі, за свае сродкі пабудаваў уніяцкую царкву ў Мілавідах. Маці Язэпа Стаброўскага Людвіка была родам з князёў Масальскіх. Яе бацька Адольф Масальскі прымаў актыўны ўдзел у паўстанні 1863 г. За гэта быў сасланы ў нерчынскія руднікі. Родны брат маці І. Стаброўскага Караль Масальскі таксама ўдзельнічаў у гэтым паўстанні. Ён з’яўляўся камандзірам аднаго з паўстанцкіх атрадаў Кастуся Каліноўскага. Яго схапілі, пасадзлі ў клетку і вазілі па вуліцах Слоніма, а пасля расстралялі.

Казімір Стаброўскі быў стрыечным братам Язэпа Стаброўскага.

Нарадзіўся Казімір Стаброўскі ў маёнтку Крупляны на Наваградчыне ў сям’і вайскоўца. Пасля заканчэння Беластоцкага рэальнага вучылішча паступіў у Пецярбугскую Акадэмію мастацтваў. Вучыўся 7 гадоў з невялікімі, але частымі перапынкамі. З-за хваробы вачэй прыязджаў дамоў, каб падлячыцца. У апошнія гады вучобы займаўся ў майстэрні Ільі Рэпіна.

Пасля заканчэння Акадэміі мастацтваў К. Стаброўскі працягваў вучобу ў Акадэміі Жуліяна ў Парыжы.

У канцы 1894 г. вяртаецца на Наваградчыну, доўгі час тут жыве і працуе. Як ужо вядомы і вопытны мастак, ён удзельнічае ў мастацкіх выставах у Пецярбургу, Парыжы, Мюнхене, Венецыі. За карціну „Цішыня вёскі” ў 1900 г. на міжнароднай выстаўцы ў Парыжы Казімір Стаброўскі атрымаў сярэбраны медаль. Яго карціна „Ля раз’езда” была набыта для музея ў Мюнхене, а другая — „Лазенкаўскі парк у Варшаве” — для Венецыянскай нацыянальнай галерэі.

Казімір Стаброўскі марыў адкрыць сваю мастацкую школу. Мара збылася, у 1904 г. на ўласныя сродкі і ахвяраванні іншых асоб у Варшаве ён адкрывае Школу прыгожых мастацтваў. На працягу 6 гадоў наш зямляк быў яе дырэктарам і выкладчыкам. На той час школа лічылася лепшай навучальнай установай Варшавы. Выкладанне вялося на высокім прафесіянальным узроўні. На еўрапейскіх выставах працы вучняў Казіміра Стаброўскага неаднаразова адзначаліся прэміямі. Сярод яго вучняў было нямала беларусаў.

У 1912 г. ужо вядомы жывапісец і педагог К. Стаброўскі пакідае Варшаву і поўнасцю аддаецца мастацкай творчасці. Многа падарожнічае, пабываў у Турцыі, Грэцыі, Егіпце, Іспаніі, Італіі, Швецыі і іншых краінах. З падарожжаў К. Стаброўскі заўсёды прывозіў новыя свае карціны, большасць якіх вылучаецца лірычнасцю вобразнага ладу і пяшчотным каларытам.

У гэты час мастак пачынае працу над славутай серыяй 11 карцін „Шэсце навальніцы”. Казімір Стаброўскі адзначаў, што ўжо тады ён прадбачыў у сваіх карцінах першую сусветную вайну, якая прынясе шмат гора і бяды на беларускую зямлю.

Кожная з карцін серыі „Шэсце навальніцы” гэта самастойная „сімфонія” фарбаў. Уласцівая творчасці Казіміра Стаброўскага прыгожая і змястоўная сімволіка надае ім характар паэтычных твораў, у якіх змест пераважае над формай. Усяму цыклу, за выключэннем апошняй светлай і радаснай карціны, уласцівы змрочны, з прыцемкам тон, што таксама характэрна для твораў К. Стаброўскага.

Шэсце навальніцы... Над ціхімі беларускімі палямі збіраюцца змрочныя хмары. Сонца схавалася, у хмарах заклубіліся злавесныя вобразы. Каму дадзена, бачыць у іх злосны пачатак. Ён прыняў форму дзікіх звяроў і пачвар. А да ўрагану, які нясецца над безабароннай і зморанай краінай, працягнуліся чыесьці ўчэпістыя кіпцюрастыя лапы. І з гучным карканнем ляцяць чорныя груганы — прадвеснікі навальніцы і няшчасця.

Грымнуў пярун, і на магільных узгорках сталі бясконцымі чародзінамі маўклівыя крыжы. Цэлы лес крыжоў — Галгофа ўсяго народа. А ў хмарах паказаліся драпежныя чорныя лапы страшнай пачвары, і маланка асвятляе іх.

Палаюць вёскі і гарады. Гараць і гінуць у вогненным патопе скарбніцы народнай творчасці, палацы і хаты. Запалалі помнікі даўніны, запунсавела зарывам неба над старажытным багатым горадам, паплылі жудасныя цені па вуліцах і завулках. У воблаках дыму ўюцца страшныя змеі. Гэта д’ябальнічаюць і трыумфуюць злосныя сілы, якія сарваліся з ланцуга пад віхурай вялікай навальніцы.

І наступіць пара, калі над гаротнай краінай, над руінамі і крыжамі панясуцца пад аблокамі душы няшчасных пакутнікаў, высока ў небе з’явіцца распятая на крыжы Справядлівасць. Цень яе крыжа працягнецца па ўсёй краіне. А яна, знявечаная ворагамі, будзе ахінута гэтым страшным ценем і ўсюды стануць чорнымі спаленыя мястэчкі, гарады і вёскі.

Знявечаны, змораны сам твар беларускай зямлі. Высечаны старыя векавыя лясы. Толькі пні засталіся вакол, ды ўзвышаюцца тут і там маўклівыя курганы. Пуста на зямлі. Але там, уверсе, пануе таемнае жыццё: людзі на каленях просяць у неба выратавання ад прыгнёту бязлітасных цёмных сіл. І ўзнімаецца блаславёны палец, і цёмныя курганы на апусцелай зямлі прыслухоўваюцца да малення і блаславення.

Зямля пакрылася снегам, сцішылася ад подыху смерці, над бязлюднымі мёртвымі раўнінамі пануе цемра і холад зімы. Маркотна ўзвышаюцца тры крыжы — помнікі брацкіх магіл. Але хутка ўжо світанне. У небе пачынае мільгацець першы прамень золаку, які іграе барвовым водбліскам на латах і збруі таямнічых вершнікаў. Там, у засвятлелай вышыні, над разарванымі навальнічнымі хмарамі, крылатыя вершнікі іграюць на чатыры бакі свету абуджальны „гейнал” — песню, якую некалі выконвалі на світанні, каб разбудзіць войска. Над мёртвай ці можа толькі заснулай краінай ужо гучыць першы заклік да вызвалення. Прачнуцца тыя, хто спаў, уваскрэснуць мёртвыя, і тысячы магутных віцязяў з крыламі на залатых латах панясуцца ў бітву з цёмнымі і злымі сіламі. Гімн абуджэння зменіцца грознай рапсодыяй нябачнай бітвы. Злыя сілы будуць пераможаны, навальніца пройдзе, і над вызваленай і шчаслівай краінай заззяе вясёлка і наступіць светлае жыццё.

Такое тлумачэнне „Шэсцю навальніцы” даваў сам Казімір Стаброўскі. Магчыма, ён прадбачыў не толькі першую сусветную, але і грамадзянскую вайну і фашысцкую навалу, а можа нават і чарнобыльскую бяду, якія сталі сапраўднай Галгофай для беларускага народа.

Шэсце і жах першай сусветнай вайны мастак добра адчуў на сабе. Маёнтак у Круплянах быў разгромлены немцамі, таленавіты жывапісец стаў бежанцам. Ён узяў з сабою некалькі дзесяткаў карцін і прыехаў у Петраград, дзе ў Таварыстве падтрымкі мастацтваў наладзіў выставу сваіх прац. Пасля заканчэння выставы пераехаў у Маскву. Тут у залах мастацкага салона на Вялікай Дзімітраўцы зноў арганізоўвае выставу сваіх карцін, якая зрабіла вялікае ўражанне на мастацкую грамадскасць Масквы. Перадавыя рускія мастакі В. Бяклемішаў, І. Рэпін, В. Матэ і іншыя ўнеслі на разгляд Савета Расійскай Акадэміі мастацтваў прапанову аб наданні Казіміру Стаброўскаму звання акадэміка жывапісу. Хоць творчасць нашага земляка ўжо мела вялікую папулярнасць, 16 чалавек прагаласавалі „за”, а 19, на жаль, — „супраць”.

Казімір Стаброўскі быў не толькі мастаком і педагогам, але і артыстам. Ён меў нават ступень артыста першай катэгорыі, выступаў на сцэнах многіх тэатраў.

Пражыў наш зямляк крыху больш за 50 гадоў. Памёр ад інфаркту ў 1929 г. Газета „Кур’ер Варшаўскі” 10 чэрвеня 1929 г. пісала: „Памёр вядомы чалавек, знакаміты артыст, энтузіяст усяго прыгожага, слынны арганізатар і філосаф Казімір Стаброўскі. (...) Гэта быў чалавек вялікай працы”.

Казімір Стаброўскі працаваў шмат і пакінуў багатую спадчыну. На жаль, творы яго раскіданы па свеце. Сёння вельмі цяжка сказаць, праз колькі гадоў з’явіцца магчымасць наладзіць на яго радзіме — роднай Беларусі ці ў Наваградку — выставу ягоных карцін. Але верыцца ў гэта. Калі некаму пашанцуе пабываць у мастацкіх музеях Польшчы, Германіі, Італіі, Расіі, вы сустрэнецеся з карцінамі нашага славутага земляка Казіміра Стаброўскага. Яны прыцягнуць прыгожымі вясковымі краявідамі Беларусі, міфалагічнымі вобразамі, драмай і містыкай. За ўсім гэтым — глыбокія філасофскія роздумы над мінулым і будучыняй сваёй Бацькаўшчыны.