Царква і бальшавізм

Яўген МІРАНОВІЧ

Ленін рэлігію ўспрымаў як аснову маральнага парадку таго свету, з якім ён змагаўся. Знішчаючы існуючае заканадаўства і дзяржаву, не мог праігнараваць фактара, які фарміраваў іерархію вартасцей дзесяткаў мільёнаў людзей. Каб стварыць новую маральнасць, бальшавікі палічылі лагічным знішчыць традыцыю, культуру і рэлігію разам з людзьмі, якія ў нейкі спосаб атаясамліваліся з варожай, паводле іх уяўленняў, ідэалогіяй. Даючы прымітыўныя адказы на ўсе пытанні чалавечай экзістэнцыі, яны не хацелі дапусціць якой-небудзь канкурэнцыі. Адкідаючы традыцыйную маральнасць, стварылі не існуючую раней сістэму масавага тэрору, накіраванага супраць вялікіх груп грамадства.

У адрозненні ад Расіі рэпрэсіі супраць Царквы і святароў у Беларусі ў пачатку дваццатых гадоў не набылі масавага характару. Хаця ў першай канстытуцыі БССР ад студзеня 1919 г. згадвалася, што ворагамі савецкай улады з’яўляюцца святары, аднак ваенныя дзеянні і суседства „імперыялістычных сіл” не спрыялі камуністам у свабодным вырашэнні рэлігійнай праблемы.

Заканадаўства БССР пачатку дваццатых гадоў пазбаўляла святароў выбарчых правоў. Толькі ў выпадку парвання імі сувязей з выконваннем культавых абавязкаў маглі яны атрымаць дазвол выбіраць савецкія органы ўлады. Беларускія бальшавікі, якія тады мелі ўплыў на кіраванне рэспублікай, былі даволі моцна звязаны з мясцовай традыцыяй. Іх левы радыкалізм быў пабудаваны на сацыяльных прадпасылках. У адрозненні ад расійскіх таварышаў ідэалагічныя справы былі ім другараднымі, таму яны не надта рваліся да змагання з Царквой. Рэпрэсіі і тэрор прыходзілі ў Беларусь са спазненнем, былі вымушаны загадамі з Масквы, а найчасцей папярэджаны зменай кіруючых рэспублікай элітаў.

У 1930 г. чэкісты выкрылі быццам бы контррэвалюцыйную арганізацыю Саюз вызвалення Беларусі, якой членамі мелі быць беларускія пісьменнікі, вучоныя, дзеячы культуры, палітыкі, якія ў дваццатых гадах праводзілі беларусізацыю рэспублікі. Перад судом была пастаўлена беларуская нацыянальная эліта. Паралельна была „выкрыта” „царкоўная контррэвалюцыйная арганізацыя”, якая ставіла сабе за мэту „звяржэнне савецкай улады шляхам паўстання”. Хаця ствараць яе мелі праваслаўныя епіскапы і святары, чамусьці называлася яна „Езуіт”. Камуністычная прэса шырока пісала пра антынародную дзейнасць беларускіх духоўнікаў, якой кіравалі епіскапы: магілёўскі — Феадосій Вашчынскі, віцебскі — Міхаіл Постнікаў і слуцкі — Мікалай Шамяціла. Амаль два гады бальшавіцкая прапаганда распаўсюджвала весткі пра злачынствы ўспомненых епіскапаў і падначаленага ім кліру супраць савецкай улады і працоўных мас Беларусі. Толькі пасля такой падрыхтоўкі вясной 1933 г. было вырашана ліквідаваць „паўстанцкую папоўскую” арганізацыю. Пакуль што савецкая ўлада патрактавала царкоўных людзей у такі сам спосаб як беларускую інтэлігенцыю, пасылаючы на пару гадоў у турмы і канцлагеры. У 1937-1938 гадах сталінскія суды яшчэ раз разглядалі справы абвінавачаных у контррэвалюцыйнай дзейнасці інтэлігентаў і святароў. Прысуд усім быў аднолькавы.

У гэты перыяд арыштавалі 6 епіскапаў, звыш 400 святароў і манахаў, 3 200 царкоўных дзеячаў. Судзілі іх найчасцей як польскіх ці нямецкіх шпіёнаў. У ліпені 1938 г. НКУС „выкрыў” новую „шпіёнска-паўстанцкую арганізацыю” з цэнтрамі ў Мінску і Бабруйску. Дзейнічалі ў ёй 2 архіепіскапы, 30 манахаў і святароў, 172 „кулакі, царскія чыноўнікі і жандары”. У верасні „выкрылі” „шпіёнскую” арганізацыю ў Віцебску, якой меў кіраваць мясцовы архіепіскап. У канцы трыццатых гадоў ва ўсходняй Беларусі арыштавалі амаль усіх праваслаўных святароў. Тыя, якія асталіся ў нешматлікіх адкрытых яшчэ цэрквах, найчасцей карысталіся поўным даверам з боку ўлад. Цэрквы ў Беларусі пры Сталіне не знішчаліся так масава як у Расіі ці на Украіне. У Беларусь гэтая форма варварства прыйшла таксама са спазненнем. Найбольш храмаў было знішчаных пры Хрушчове і гэтым разам з удзелам адпаведна выхаваных сваіх бальшавікоў.