Пад зямлю — на 800 метраў!

Мікола ВАЎРАНЮК

Смешным, нязграбным натоўпам, у рабочай вопратцы ад розных краўцоў, з кіслароднымі выратавальнікамі на плячы, у касках з запаленымі лямпамі праходзім вялікі хол, панадворак з пранізлівымі скразнякамі, жалезную браму. За ёй, яшчэ на зямлі, закладае вушы.

Штэйгеры дзеляць грамаду на дзве часткі і палову запіхваюць у вялікую клетку. Калі зачыняюцца дзверы, адчуваеш, што ўжо запозна, каб што-небудзь зрабіць. Як у самалёце на пад’ёме. Ад цябе ўжо нічога не залежыць. Можаш толькі маліцца ды шукаць, за што б ухапіцца рукою.

Клетка скранаецца. Піск. Пальцы бялеюць на парэнчах. Жонка сціскае маю далонь. Клетка едзе ўніз з хуткасцю шэсць метраў у секунду. Уся дрыжыць. Праз шчыліны над дзвярыма відаць, як ляціць уверх чорная сцяна.

Адной дзяўчыне робіцца слаба. Хтось крычыць, каб прысела і схіліла галаву між ногі! Няма месца. Суседзі падтрымліваюць яе. Ліфт трасецца! Сцены ляцяць уверх!

Нарэшце стаем! Дзверы з другога боку адчыняе замурзаны, але вясёлы дзядзька, — восемсот трыццаць метраў пад зямлёй, — кажа. Выводзяць тую дзяўчыну. Што для яе будзе лепш: застацца тут, ці адразу амаль кіламетр таўчыся наверх? Крыху аддыхаецца і рашаецца ісці з усімі.

Вядуць нас два дасведчаныя шахцёры, адзін спераду, адзін ззаду. Спачатку ідзем даволі шырокім тунелем, уздоўж рэек. Час ад часу ў цемры мінаем ваганеткі вузкакалейкі. Стаяць, бо сёння шахта не працуе. Пад нагамі, дзіўная рэч, нейкі белы парашок. Гэта спецыяльна звезены ўніз каменны пыл. Сыплюць яго, каб не ўзарваўся пыл вуглявы.

Ястшэмбе-Здруй, як сведчыць назоў, было калісьці курортам, мнагатысячным. Багатыя залежы вугалю змянілі мясцовасць. У шасцідзесятыя, як грыбы пасля дажджу, выраслі тут вышкі шахтаў. Разам з імі характэрныя гурбы адпадкаў. Ястшэмбе стала звыш статысячнай спальняй рабочых. Шахта „Заф’юўка” — найбольш вядомая ў Ястшэмбскай вуглявой суполцы. Раней звалася „Маніфест ліпцовы”. Гэта тут у 1980 годзе падпісалі славутыя пагадненні для Сілезіі, такія як у Гданьску і Шчэціне.

Раней было тут звыш шасці тысяч працаўнікоў. Цяпер засталося чатыры з паловай. З іх толькі крыху больш паўтары тысячы з’язджае пад зямлю. У „Заф’юўцы” пяць чынных сценаў вугалю. Праца ідзе на тры змены. На сцяне, непасрэдна пры дабыцці вугалю працуе 15 асоб на змену. Астатнія, гэта манцёры, электрыкі, гідраўлікі, адказныя за падрыхтоўку сцяны, транспарт вугалю, бяспеку шахцёраў і г.д.

Шахта дае 10,5-11 тысяч тон вугалю ў суткі. Магла б і больш, але ўжо выканалі план на ўвесь год. Не хочацца капаць на тое, каб вугаль ляжаў каля шахты. Не вывязуць яго грузавікамі, хоць каштуе „на браме” ўсяго 130 злотых за тону (у нармальным продажы — 400 злотых).

У тунелі адкульсці цягне. І расце гул. Страх, як не люблю ветру. Гэта на зямлі, а калі дзьме 830 метраў пад зямлёй, у цемры і яшчэ нешта гудзе! Паверце мне, мала прыемна.

Штэйгер тлумачыць, што гэты навеў паветра ачышчае калідоры ад метану. Ёсць што чысціць, бо ў „Заф’юўцы” вырылі іх 240 кіламетраў. Ачыстка такіх калідораў, гэта немалыя грошы. Таму, непатрэбныя калідоры або завальваюць, або проста адгароджваюць жалезнымі плацінамі, каб скараціць тыя кіламетры. Усё роўна, адчыненых каля ста пяцідзесяці. Зразумела, чаму нас на версе перасцерагалі не бегчы ў паніцы.

Праходзім шлюз, які выраўноўвае ціск паветра. Так дзьме, што ледзь не саб’е з ног. У святле ліхтарыкаў відаць, як пачарнелі нашы твары. Рагочам адзін з аднаго.

За паваротам тунель звужаецца. Можна ісці толькі адзін за адным. Час ад часу хтосьці ўрэзваецца галавой у сталёвае забеспячэнне, нейкі дрот ці вісячы ланцуг. Робіцца то горача, то холадна ад скразняку.

Трэба пералезці на каленях пад канвеерам. Уваходзім у тунель, які вядзе ў забой. Крыху аддыхваемся і ідзем пад гару. Даходзім да аграмаднага камбайна, з зубчатымі коламі, ланцугамі і Бог ведае чым яшчэ (на шчасце не працуе, дык можна яго агледзець). Як гэта ўсё сюды звезці і абсталяваць у цемры?

Ідзем пад сцяной, уздоўж якой туды-сюды сунецца камбайн, адрэзваючы „чорнае золата”, як калісьці казалі. Над намі гідраўлічныя падпоры. Пасля кожнага праезду зубоў камбайна распіраюцца яны на сцяну і забяспечваюць ад абвалаў. Наша сцежка на гэты раз апускаецца 16 працэнтаў уніз. Цесната. Ледзь праціскаемся між канвеерам і сцяной. Пару разоў між падпорамі абвальваюцца даволі вялікія глыбы вугалю або камянёў. Ідзем, ідзем. Здаецца, сцяне не будзе канца. Усё ніжэй, усё цясней. Адзываюцца мае клаўстрафабічныя страхі.

Калі нарэшце пакідаем гэтую сцяну і выходзім у тунель, якім адводзяць вугаль з забою, трапляем у вялікую калюгу. Хто не ўскарабкаўся на канвеер, набраў вады за халявы гумовых ботаў.

Нам паказалі сцяну найбольш камфортную. Бываюць такія, дзе шахцёру няма як выпрастацца. Або трэба дабірацца пад зямлёй яшчэ пяць кіламетраў. У такіх выпадках нейкую частку дарогі падвозяць рабочых ваганеткамі.

У час выезду ліфтавы ўключае аварыйныя тармазы. Наша клетка раптоўна стае і гойдаецца на спружыністых канатах то ўверх, то ўніз. Страўнік падходзіць пад горла. Балазе пусты, бо з’язджалі мы надосвітку.

— Ліфт астанавілі ў самым пачатку дарогі, — тлумачыць Яраслаў Коп’яш, шахцёр з 16-гадовым дасведчаннем, — а бывае, упалове, на поўнай хуткасці. Асабліва, калі чые імяніны, шахцёры любяць так пазабаўляцца. Ліфт па дарозе наверх тармозіць некалькі разоў. Палову гэтай экскурсіі пасля такіх жартаў трэба было б выносіць.

Наверсе апаноўвае млявасць. І ногі нейкія цяжкія. Мы былі пад зямлёй якіх паўтары гадзіны. Шахцёры працуюць — ад уваходу на прадпрыемства да выхаду — сем з паловай.

У раздзявальні перш-наперш сядаем на лавачцы і „шнупаем” табак. Дзеля прачысткі носа. Над намі на адмысловых гаках вісіць рабочая вопратка. Старыя шахцёры любяць пажартаваць з навічкоў, што гэта адзенне тых, якія не выехалі назад. Цьфу, цьфу. У „Заф’юўцы” вялікіх трагедый не было.

Тлусты вуглявы пыл не адклейваецца ад цела. Выходзіш з-пад душа, а там з люстра глядзіць на цябе чорны, бы д’яблаў, твар. Трэш і рукамі, і губкаю, і нічога. Вочы можна ачысціць толькі крэмам, а ўсё роўна застаюцца чорныя рыскі на вейках. На двары, пачухаўшыся, бачыш: так цёр вочы, што пра вушы забыўся.

Пастароннія могуць з’ехаць пад зямлю ў шахце (не ў кожнай) толькі раз у год — на Барбурку. Пераважна гэтай магчымасцю карыстаюцца сем’і шахцёраў. Папасці з другога канца Польшчы на такую экзатычную і поўную ўражанняў экскурсію, удалося нам дзякуючы Дароце і Яраславу Коп’яшам, якія працуюць у „Заф’юўцы”. Сардэчнае ім дзякуй.