Усё, што гарыць

Аляксандр ВЯРБІЦКІ

— А мы ўзялі крэдыт у банку ў Шудзялаве, — тлумачаць мне.

— То вы цяпер плаціце раты?

— А мы ўжо расплаціліся.

— Так хутка? — зноў здзіўляюся я.

— Бо бралі мы толькі 60 мільёнаў. „Владимирца” купілі, старога. І ўзялі наступны крэдыт, на капалку, таксама старую...

Вось так у загубленай між Саколкай і Крынкамі вёсцы гаспадары рыхтуюцца ўступаць у Еўрапейскі Саюз. Добра, што ў гаспадыні жыве 84-гадовая маці, бо дзякуючы яе пенсіі можна было так „разжыцца”.

Побач нас спыняецца чалавек на, таксама, „Владимирцы”. Пытае пра суседзяў, якіх няма дома:

— Можа дзе дэнатурат п’юць?

— Не, яны гэтым не займаюцца.

Трактарыст ад’язджае, а я пытаю гаспадароў пра сямейныя справы. У іх шасцёра дзяцей, чатыры дачкі вучыліся ў Беластоку і там павыходзілі замуж. Адно дзіця яшчэ вучыцца ў школе ў Бабіках; дзяцей давозіць туды школьны аўтобус. А адзін сын дома, яму дваццаць гадоў. Пасля пачатковай школы пайшоў у сельскагаспадарчую школу ў Саколку, і там правучыўся ўсяго тры дні. Напалі на яго, загадалі аддаць грошы, нейкі ўдарыў кастэтам у карак. Сын больш не хацеў слухаць пра навуку ў Саколцы. Казаў нам: у вас няма грошай, каб аддаваць іх бандытам. А баяліся іх нават настаўнікі і хадзілі яны па школе, бо сярод іх былі і гарадскія, якіх раней з тае школы павыкідалі. Гаварылі мы сыну, каб мо ў Беласток ішоў вучыцца, але ён ужо нікуды не хацеў.

Іду да солтыса. Солтысам у Слоі жанчына. Сама з Мазураў, але прыехала ў Слою за мужам, які паехаў быў у ПГР, там ажаніўся і рашыў вярнуцца ў родную вёску. Солтыс сама ў хаце, скрабе бульбу на бульбяную кішку. Пытаю, чым гаспадараць вяскоўцы і даведваюся, што тут няма спецыялізаваных гаспадарак, а ўсе трымаюць усяго патроху. У вёсцы будзе іх каля пятнаццаці, усе — самаакупныя. Сеюць авёс, жыта, ячмень — на пашу і на продаж. Камбайнамі тут не косяць, толькі снопавязалкамі і коннымі касілкамі. Малоцяць яшчэ шырокамалоткамі. Маюць трактары і асноўныя машыны, але ў дваіх нават трактароў няма, толькі коні. З вёскі ў пачатковай школе вучыцца чацвёра дзяцей, а ў гімназіі адно. У Слоі чатырох маладых хлопцаў па пачатковай школе, чатырох старых кавалераў да сарака гадоў і адзін яшчэ старэйшы.

Уваходзіць мужава маці. Была ў лесе, у грыбах. Назбірала мала, бо мала сёлета грыбоў.

— Традыцыя ў нас не гіне, толькі прасці перасталі, але яшчэ каля дзесяці гадоў таму ткалі мяшкі, палавікі, капы.

— Хто меў больш розуму, той вучыўся, — кажа солтыс, — а тыя што асталіся, daja w czambo.

— А што п’юць? — пытаю, маючы на ўвазе ранейшую згадку пра дэнатурат.

— Усё, што гарыць, — адказвае на чыстай беларушчыне пані солтыс.

Раней многа вяскоўцаў працавала ў „сталярцы” ў Саколцы, тры аўтобусы вазілі рабочых. Сёння там працуе толькі адзін жыхар Слоі, а і аўтобусы ўжо рэдка ездзяць праз вёску. У пані солтыс тэлефон, адзіны на ўсю вёску; можа за паўтара года будзе больш. Няма водаправода, бо на сесіях гміннай рады, калі даходзіць да галасавання, дзе праводзіць інвестыцыі, радныя ад каталіцкіх вёсак, якіх большасць, усё не даюць нам бюджэтных сродкаў.

Спадарыня солтыс, калі яе выбіралі, абяцала сваім аднавяскоўцам, што гэтую справу ўладзіць, але сёння скептычна ацэньвае свае магчымасці, — мо ў будучым годзе... Ды і са здароўем у яе цяжкасці, і няма куды падацца лячыцца, бо ў Шудзялаве адно агульны лекар і дантыст, а да іншых трэба ў Саколку ехаць. Добра хаця, што дзве дачкі ў Лондан паехалі, то тут палёгка, бо не трэба ім дапамагаць. Вернуцца, калі заробяць сабе на хаты.

У першую сусветную вайну жыхары Слоі выехалі ў бежанства і ўсе, што выжылі, вярнуліся; ніхто з іх ужо не жыве. Называлі іх мянушкамі ў залежнасці ад мясцовасці, дзе былі: аднаго называлі „харкаўскім”, іншага „чувашом” — аж да самае смерці.

У 1940 годзе ў Слоі быў арганізаваны калгас, не ўсе аднак у яго запісаліся. Калі прыйшоў немец, пазганяў усіх калгаснікаў, але пасля адпусціў. Немцы аднаго толькі хлопца забілі: маці паслала яго, каб кароў запыніў, ён меў вайсковую шапку і немец, думаючы пра яго благое, застрэліў першым пападаннем. Чатырнаццаць чалавек было вывезеных на прымусовыя работы ў Германію. Немцы і рускія, аднак, так не надакучылі, як свае, што па лясах хадзілі. Пасля апошняй вайны трэцяя частка жыхароў Слоі выехала ў Савецкі Саюз.

Распытваў я яшчэ, мо хто жыве, што на прымусовых работах быў. А так, адзін ёсць.

— Можа яшчэ цвярозы, — быццам падказвалі мне спяшацца мае суразмоўцы. — Там пабачыце скансэн!

Заходжу да ветэрана. У хаце пранізлівы холад, кожная дошка падлогі ў кухні вывернута на іншы бок, сцяна між кухняю і пярэднім пакоем развальваецца, на ложках няма пасцелі, толькі дзе-нідзе кінута вопратка. У гаспадара сіняк пад правым вокам, а само вока зацягнута крывёю. Прадстаўляюся, мой суразмоўца расказвае пра свае ваенныя перэгрынацыі нямнога.

— Пасля Грамніц 1943 года прыехалі немцы і польскія паліцыянты з Адэльска, акружылі Слою і зрабілі лапанку. Забралі каля чатырнаццаці хлопцаў і дзяўчат. Фурманкамі завезлі ў Саколку, а адтуль на другі дзень у Гродна. У Гродне пераначавалі, некаторыя, адважнейшыя, уцяклі, а апошніх пасадзілі ў поезд і павезлі ў Прусію. Я працаваў у баўэра пры конях і каровах, разам са мною былі яшчэ два палякі: адзін з-пад Вільні, а другі з-пад Ваўкавыска. Беларусы мелі прывілею, бо атрымоўвалі Rauchkarte на лепшы табак. Калі набліжаўся фронт, пагналі ўсіх капаць акопы. Рускія нагналі немцаў, вахманы паўцякалі, а саветы ўзялі нас на пераверку. Лямпаю ў вочы засвеціць і пытае, чаго ішоў у Германію, а не ў партызаны. Я адказаў, што не ўспеў, але яны галоўным чынам уласаўцаў шукалі. Спыталі яшчэ адкуль я і адпусцілі, бо ведалі ўжо, з якога боку новай граніцы: ідзі, дзе хочаш, дамоў вяртайся. Праз Філіпаў прыйшоў я ў Сувалкі, там давалі пропускі, адтуль пяшком у Саколку і дадому. А тут усё папалена было; немец двойчы спаліў вёску: раз — як наступаў, а другі раз — як адступаў. І адзін снарад на наш панадворак упаў, дабытак пабіў, але мая сям’я ў падвале была схавалася і такім чынам ацалела.

Мой суразмоўца прынёс з кухні каробку з дакументамі, але тых ваенных не ўдалося яму пры мне знайсці. Разам з дакументамі і кніжка пра зёлкі на беларускай мове.

У хату ўваходзіць мужчына гадоў каля сарака з разбітым носам. Вітаецца, сядае, прыслухоўваецца нашай размове. Пытаю яшчэ гаспадара, ці мае сям’ю. Жонка яго памерла амаль дваццаць гадоў таму. Было трое дзяцей: дачка і двух сыноў. Адзін сын памёр у дваццаць шэсць: лёг спаць і рана ўжо не ўстаў.

— Мо п’яны быў? — пытаю.

— Не ведаю, — адказвае бацька.

Дачка працуе ў адной з навакольных вёсак настаўніцай.

— А другі сын? — пытаю.

— А во сядзіць.

— Дабытак нейкі трымаеце?

— Каня, карову, авечку і вось гэтага коціка.

— А чаму ваша хата такая запушчаная, вы ж займаліся цяслярствам? Чужыя хаты ставілі, а сваю запусцілі?

— Не было часу, — тлумачыць 76-гадовы гаспадар.

Нежанатаму сыну 45 гадоў. Калісь працаваў м.інш. пры будове Семяноўскага вадасховішча, пасля на іншых работах. Цяпер беспрацоўе, дык сядзіць дома. Гаспадарку бацька раней здаў дзяржаве, бо была непатрэбная, і цяпер сын не мае за што рук зачапіць.

Выходзім на панадворак. Гаспадар паказвае сляды ваенных асколкаў у сценах развалін колішняй хаты, што прылягаюць да цяперашняй. На панадворку матацыкл з калыскай з гродзенскай прапіскай. І конь. І самаробны трактар з рухавіком для малацілкі. І старанна складзены шыфер.

— Перакрываць хату будзеце?

— Новую пастаўлю, — адказвае старэйшы гаспадар, — бо старая, бачыце, развальваецца.

* * *

Назва Слоя мае, мабыць, такія ж карані, што і слой. Слой, гэта паводле этымалогіі злітак, а Слоя — мабыць зліццё, зачын новага жыцця. Мо калісь, калі паявілася гэтая назва, і былі тут нейкія жыватворныя крыніцы, але сёння нічога такога тут не відаць. Сёння, як сказала мне солтыс Слоі, umieramy smiercia naturalna.

Яшчэ не загінула Польшча „Б”, дзе жывуць меншасці, і санацыйная традыцыя пагарды да іх. У маштабе ваяводства і ў маштабе гміны. Жыхары Слоі не атрымоўваюць нічога з тае пяціны сваіх прыходаў, якую пад відам налогаў аддаюць на разжыву сучасных ваяводскіх і гмінных хапуноў, што, улезшы на пасады, „бяруць справы ў свае рукі”. І дзе ж шукаць паратунку ад такой „дэмакратыі”? Хто вучыўся, той пакінуў гэтую нялюдскую цяпер зямлю. А хто астаўся і не мае магчымасці вырвацца навонкі, той шукае другой рэальнасці. Ва ўсім, што гарыць.